Bong bóng tài chính và các lập luận

Trong những ngày gần đây, các chuyên gia Phố Wall liên tục nhắc đến bong bóng trí tuệ nhân tạo (AI). Đối với những người lạc quan, những lời bàn luận đó là bằng chứng cho thấy bong bóng AI không hề tồn tại.

Họ lập luận, nếu các nhà đầu tư thực sự tin rằng giá cổ phiếu AI đang bị thổi phồng, tất cả đã bán ra và bong bóng sẽ sụp đổ. Nói cách khác, bong bóng không thể hình thành nếu ai cũng biết về nó. 

Tuy nhiên, lối lập luận trên là sai lầm. Lịch sử tài chính cho thấy bong bóng hoàn toàn có thể tiếp tục phình to bất chấp vô số cảnh báo của các chuyên gia. Kỷ nguyên dot-com là ví dụ điển hình nhất.

Giữa lúc cơn sốt lên đến đỉnh điểm, một số nhà đầu tư dường như tin rằng chỉ cần thêm “.com” vào tên công ty sẽ khiến giá cổ phiếu tăng vọt hơn 70% trong vòng chưa đầy hai tuần, hoặc cách định giá hợp lý nhất là tính theo “giá trên mỗi cú nhấp chuột” vào website của doanh nghiệp.

Khi đó, cảnh báo về bong bóng cổ phiếu xuất hiện khắp nơi. Trong năm 1999, Wall Street Journal cùng nhiều tờ báo tài chính uy tín đã đăng hàng loạt bài viết so sánh cơn sốt cổ phiếu dot-com với bong bóng hoa tulip Hà Lan đầu thế kỷ 17. 

Lời cảnh báo của các nhà quản lý quỹ lớn cũng thường xuyên được nhắc lại. Dù vậy, giá cổ phiếu vẫn không ngừng leo thang - cho đến khi tất cả sụp đổ.

Rất nhiều người mua cổ phiếu không phải vì họ tin tưởng vào triển vọng của doanh nghiệp hay kỳ vọng các cú nhấp chuột sẽ mang đến doanh thu trong tương lai, mà vì thấy bạn bè đang kiếm được tiền trên thị trường và muốn bắt chước.

Ông Charles Kindleberger, sử gia nổi tiếng về các cuộc khủng hoảng tài chính, tổng kết lại lý do một cách ngắn gọn: “Không gì làm rối loạn tâm trí và khả năng phán đoán của một người hơn chứng kiến bạn anh ta trở nên giàu có”.

Chạy theo đám đông

Vào năm 1999, bất cứ ai mua được cổ phiếu trong đợt IPO của doanh nghiệp dot-com đều cầm chắc thắng lợi. Theo dữ liệu do Giáo sư Jay Ritter của Đại học Florida tổng hợp, tỷ suất lợi nhuận trung bình trong ngày giao dịch đầu tiên của các buổi IPO vào năm 1999 là trên 70% - mức cao nhất kể từ năm 1980 đến nay.

Tuy nhiên, đa số nhà đầu tư chỉ có thể mua cổ phiếu sau ngày giao dịch đầu tiên. Họ không mua vì tin tưởng vào chất lượng của doanh nghiệp. Kế hoạch kinh doanh của nhiều công ty dot-com cực kỳ sơ sài và họ đốt tiền càng nhanh thì giá cổ phiếu càng tăng cao.

Một trong những nguyên nhân chính là lý thuyết kẻ ngốc hơn - nhà đầu tư tin rằng sẽ luôn có người sẵn sàng trả giá cao hơn, do đó họ nên mua cổ phiếu ngay hôm nay dù biết rõ định giá đã quá cao. Trong tài chính, hiện tượng này còn được gọi là “bong bóng lý trí”.

Lý do thứ hai là doanh nghiệp phát hành ít cổ phiếu, khiến nguồn cung bị hạn chế.

Giá cổ phiếu thường chỉ biến động trong một phạm vi hợp lý, một phần vì các cổ đông sẽ chốt lời khi thấy giá đã lên quá cao, phần khác là quỹ đầu cơ sẽ chớp cơ hội bán khống.

Bán khống là hành động mượn một cổ phiếu để bán ra, sau đó chờ giá cổ phiếu giảm để mua vào và trả lại. Nếu giá cổ phiếu giảm như dự kiến, người bán khống lãi và ngược lại.

Nguồn cung hạn chế của cổ phiếu dot-com khiến phe bán khống rất khó vay mượn. Và dù có người sẵn sàng cho vay, rủi ro đối với đội bán khống cũng quá lớn.

Ví dụ, cổ phiếu Amazon từng tăng từ 10% trở lên trong 8 phiên liên tiếp. Nếu nhà bán khống cần trả lại hàng trong những ngày đó, người này có nguy cơ lỗ nặng.

Cơn sốt AI ngày nay có nhiều điểm tương đồng với quá khứ. Doanh nghiệp AI nổi tiếng nhất là OpenAI. Do công ty này chưa lên sàn, không ai có thể đặt cược chống lại họ. Đó cũng là một trong những lý do giúp OpenAI đạt định giá cao ngất ngưởng gấp 38 lần doanh thu.

Cuối cùng, các nhà quản lý quỹ chuyên nghiệp - dù có lo ngại về cổ phiếu AI hay không - cũng không thể đứng ngoài cuộc. Một khi bong bóng hình thành, nó có thể tồn tại trong nhiều năm.

Đặt cược chống lại hoặc tránh xa bong bóng sẽ khiến thành tích của nhà quản lý quỹ thua kém thị trường chung. Khi đó, khách hàng rất có thể sẽ rời bỏ quỹ và nhà quản lý sẽ bị sa thải.

Ông Tony Dye, Giám đốc đầu tư của công ty quản lý quỹ Phillips & Drew Fund Management (PDFM) thuộc UBS, là trường hợp đáng chú ý.

Ông phải rời ví trị vào tháng 3/2000 sau khi tránh né cổ phiếu công nghệ, khiến tỷ suất lợi nhuận của quỹ thua kém của các đối thủ.

Điều trớ trêu là PDFM là một trong những quỹ có lợi nhuận tốt nhất trong năm 2000 vì bong bóng dot-com đã đổ vỡ ngay sau khi ông Dye mất chức.

Bài học mà các quản lý quỹ rút ra là nếu muốn giữ việc, tốt nhất là họ nên chạy theo đám đông, dù họ cũng sẽ thua lỗ khi đám đông mất tiền.

Tuy nhiên, câu hỏi liệu bong bóng AI có thực sự tồn tại hay không vẫn chưa có câu trả lời chắc chắn.

Nếu OpenAI sớm tung ra một dịch vụ thiết yếu mà người dùng sẵn sàng trả nhiều tiền để sử dụng, thì ngay cả mức định giá hiện nay cũng có thể được xem là hợp lý.

Xét cho cùng, bằng chứng rõ ràng nhất về sự tồn tại của bong bóng chỉ xuất hiện khi nó vỡ tung.