Trước năm 1873, hệ thống tiền tệ của Mỹ được xây dựng dựa trên chế độ song bản vị (bimetallism). Hệ thống này được thiết lập từ năm 1792, cho phép cả vàng và bạc cùng lưu thông tự do như tiền tệ hợp pháp. Đây là thời đại của "tiền thật", nơi giá trị của đồng tiền được bảo chứng bởi chính kim loại làm ra nó, chứ không phải bởi lời hứa của chính phủ.

Đối với người dân Mỹ, đặc biệt là tầng lớp nông dân và thợ mỏ ở miền Tây, bạc vừa là tiền, vừa là sự tự do. Bất kỳ ai tìm thấy bạc đều có quyền mang quặng thô đến xưởng đúc tiền quốc gia để đúc thành những đồng Đô la Bạc tiêu chuẩn với số lượng không hạn chế. Đồng tiền này có giá trị pháp lý ngang bằng với Đô la Vàng và có thể dùng để thanh toán mọi khoản nợ lớn nhỏ.

Cơ chế này tạo ra một sự cân bằng quyền lực. Giới tinh hoa ngân hàng ở Bờ Đông nắm giữ vàng, nhưng người dân lao động nắm giữ bạc. Bạc giúp cung tiền được mở rộng một cách tự nhiên theo đà phát triển của nền kinh tế, ngăn chặn tình trạng khan hiếm tiền mặt và giữ cho lãi suất ở mức dễ chịu đối với người đi vay.

Nhưng sự cân bằng đó sắp bị phá vỡ bởi một âm mưu chính trị được ngụy trang kín đáo.

Đạo luật Đúc tiền 1873: Cú đâm lén trong đêm

Ngày 12/2/1873, Tổng thống Ulysses S. Grant đặt bút ký vào đạo luật có tên gọi chính thức là "Đạo luật sửa đổi và bổ sung Luật liên quan đến các Xưởng đúc, Văn phòng Thử nghiệm và Tiền xu của Mỹ", gọi tắt là Đạo luật Đúc tiền năm 1873 (The Coinage Act of 1873).

Đây là một văn bản pháp luật dài dòng, chứa đầy những quy định kỹ thuật nhàm chán về trọng lượng đồng xu, tiêu chuẩn hợp kim và quy trình vận hành xưởng đúc. Nó tẻ nhạt đến mức hầu hết các nghị sĩ trong Quốc hội đã thông qua mà không hề đọc kỹ, tin rằng đây chỉ là một lần cập nhật hành chính thông thường.

Nhưng ẩn sâu trong những điều khoản nhàm chán đó là một chi tiết "chết người": đồng Đô la Bạc tiêu chuẩn đã bị xóa khỏi danh sách các đồng tiền mà người dân được phép đúc.

Chỉ bằng một nét bút lặng lẽ, bạc bị tước đoạt vai trò là tiền tệ bản vị, chỉ còn được phép tồn tại dưới dạng tiền lẻ mệnh giá nhỏ (dưới 1 USD) với số lượng hạn chế. Về mặt thực tế, nước Mỹ đã chấm dứt chế độ song bản vị và chuyển sang chế độ bản vị vàng đơn nhất (gold standard).

Vào thời điểm đạo luật được thông qua, giá bạc trên thị trường đang cao hơn một chút so với mức giá quy đổi tại xưởng đúc theo tỷ lệ 15 ounce bạc đổi 1 ounce vàng, nên ít người mang bạc đi đúc tiền. Các nhà làm luật đã lợi dụng sự thờ ơ nhất thời này để âm thầm loại bỏ bạc khỏi hệ thống tiền tệ.

Giới thượng lưu của Mỹ biết rằng các mỏ bạc khổng lồ ở miền Tây sắp đi vào khai thác quy mô lớn (như mỏ Comstock Lode), và nếu không hành động ngay, lượng bạc mới sẽ tràn ngập thị trường, đe dọa sự độc tôn của vàng.

'Tội ác năm 73': Khi người dân ngã ngửa

Phải mất vài năm sau, khi sản lượng bạc tăng lên và giá bạc bắt đầu giảm, người dân Mỹ mới bàng hoàng phát hiện những gì đã xảy ra.

Trước đây, khi giá bạc giảm, thợ mỏ có thể mang bạc đến xưởng đúc để biến nó thành tiền với giá trị cố định 1 USD, giúp ổn định thu nhập. Và đồng Đô la Bạc được giá trị thanh toán vô hạn. Nếu bạn nợ 1 triệu USD, bạn có thể dùng 1 triệu đồng Đô la Bạc để trả nợ.

Giờ đây, cánh cửa đó đã đóng sập. Bạc chỉ còn là một loại hàng hóa thông thường, giá cả lao dốc không phanh vì mất đi nhu cầu làm tiền tệ.

Các đồng bạc 50 xu, 25 xu … vẫn được lưu hành (1 USD = 100 xu), nhưng chỉ có thể thanh toán nghĩa vụ nợ với trị giá không quá 5 USD, và chỉ có chính phủ mới được quyền đúc các loại tiền xu này.

Ngành khai thác bạc miền Tây lâm vào khủng hoảng, kéo theo sự sụp đổ của hàng loạt thị trấn mỏ.

Nhưng nạn nhân lớn nhất phải kể đến là nông dân và những người đi vay. Việc loại bỏ bạc khỏi hệ thống tiền tệ đã làm co hẹp nguồn cung tiền một cách đột ngột. Khi lượng tiền trong lưu thông giảm đi trong khi hàng hóa vẫn sản xuất ra nhiều hơn, kết quả tất yếu là giảm phát.

Giá nông sản sụt giảm thảm hại. Một người nông dân vay nợ để mua đất khi lúa mì có giá 1 USD/giạ, giờ đây phải trả nợ khi lúa mì chỉ còn 50 xu. Trong khi đó, khoản nợ của họ—vốn được tính bằng USD — lại không hề giảm. Để thanh toán một khoản nợ 100 USD, trước đây cần 100 giạ lúa, còn sau Đạo luật Đúc tiền 1873 cần tới 200 giạ.

Đạo luật 1873 đã tạo ra một sự chuyển dịch tài sản khổng lồ từ tầng lớp con nợ (nông dân, người sản xuất) sang tầng lớp chủ nợ (ngân hàng, giới đầu tư trái phiếu). Những người nông dân gọi Đạo luật Đúc tiền 1873 là "Tội ác năm 73" (The Crime of '73) và cáo buộc giới tinh hoa tài chính đã bóp nghẹt người dân để trục lợi.

Sự phẫn nộ và cái kết của một phong trào

Sự phẫn nộ lan rộng khắp nước Mỹ, thổi bùng lên phong trào "Bạc Tự do" (Free Silver) mạnh mẽ vào cuối thế kỷ 19. Đỉnh điểm của cuộc đấu tranh này là cuộc bầu cử tổng thống năm 1896, khi ứng cử viên William Jennings Bryan, đại diện cho phe ủng hộ bạc, đã làm rung chuyển cả nước Mỹ với bài diễn văn "Thập tự giá Vàng" (Cross of Gold) nổi tiếng: "Các người sẽ không được ép xuống đầu người lao động cái vòng gai này! Các người sẽ không được đóng đinh nhân loại lên cây thập tự giá bằng vàng!"

Tuy nhiên, cuộc đấu tranh của Bryan đã thất bại theo cuộc tranh cử tổng thống của ông. Giới tài chính ngân hàng với nguồn lực khổng lồ đã chiến thắng. Năm 1900, Đạo luật Bản vị Vàng (Gold Standard Act) chính thức được thông qua, đóng chiếc đinh cuối cùng vào cỗ quan tài cho vai trò bản vị của bạc.

Đồng bạc đã mất đi vương miện của mình. Từ vị thế là một trong hai trụ cột tiền tệ của nền kinh tế, nó bị đẩy xuống hàng thứ yếu, chỉ còn là những đồng xu lẻ leng keng trong túi quần.

Nhưng hành trình của bạc vẫn chưa kết thúc ở đó. Dù bị tước đoạt quyền lực, bạc vẫn là một mối đe dọa tiềm tàng đối với sự kiểm soát của chính phủ. 60 năm sau, một vị tổng thống Mỹ khác sẽ giáng đòn thứ hai xuống kim loại quý này, không phải bằng một đạo luật kỹ thuật lén lút trong đêm, mà bằng một sắc lệnh tịch thu công khai dưới danh nghĩa "yêu nước".

Câu chuyện của năm 1934 sẽ được kể trong phần tiếp theo của loạt bài này.

Đọc tiếp: Chuyện đời của Bạc (Kỳ 2): Cuộc vơ vét vĩ đại