Từ ngày 1/6/2025, chính sách thuế tại Việt Nam chính thức bước sang một giai đoạn mới với những thay đổi sâu rộng, ảnh hưởng trực tiếp đến khoảng 3,6 triệu hộ kinh doanh – nhóm đã đóng góp gần 26.000 tỷ đồng vào ngân sách nhà nước tính đến cuối năm 2024.

Cốt lõi của thay đổi là việc áp dụng hóa đơn điện tử bắt buộc và điều chỉnh phương pháp tính thuế khoán – hai yếu tố đang làm lung lay cách vận hành vốn quen thuộc của các hộ kinh doanh, từ những quán ăn vỉa hè cho đến cửa hàng bán lẻ quy mô vừa.

Hộ kinh doanh buộc phải bước vào nền kinh tế số

Theo quy định hiện hành, các hộ kinh doanh có doanh thu từ 100 triệu đồng mỗi năm trở lên sẽ phải nộp thuế giá trị gia tăng (VAT) và thuế thu nhập cá nhân. Mức thuế được tính dựa trên tổng doanh thu, áp theo tỷ lệ ngành nghề.

Cụ thể, cá nhân phân phối, cung cấp hàng hóa chịu thuế 1% VAT và 0,5% thuế thu nhập cá nhân. Trong khi đó, các hoạt động như quảng cáo hoặc cung cấp dịch vụ nội dung thông tin số phải chịu mức 5% VAT và 2% thuế thu nhập cá nhân.

Những tỷ lệ này không mới. Nhưng điều làm thay đổi cục diện là việc áp dụng bắt buộc hóa đơn điện tử, đặc biệt với các hộ có doanh thu từ 1 tỷ đồng/năm trở lên trong các lĩnh vực ăn uống, khách sạn, bán lẻ, vận tải hành khách, thẩm mỹ và vui chơi giải trí.

Không còn là lựa chọn, việc sử dụng hóa đơn điện tử trở thành yêu cầu bắt buộc. Điều này kéo theo nghĩa vụ đầu tư vào thiết bị, phần mềm xuất hóa đơn và kết nối hệ thống với cơ quan thuế theo thời gian thực.

Theo số liệu từ Cục Thống kê (Bộ Tài chính), trong số 3,6 triệu hộ kinh doanh đang được quản lý thuế, gần 2 triệu hộ áp dụng phương pháp thuế khoán – mức bình quân khoảng 700.000 đồng/tháng. Tuy nhiên, khoảng 37.000 hộ sẽ phải chuyển sang hình thức kê khai mới, nơi doanh thu không còn là ước đoán mà dựa hoàn toàn vào dữ liệu từ hóa đơn điện tử.

Chi phí cho sự chuyển đổi này không nhỏ. Một hệ thống máy tính tiền và phần mềm hóa đơn điện tử có thể tiêu tốn từ vài triệu đến hàng chục triệu đồng, chưa kể chi phí vận hành và đào tạo. Với nhiều hộ kinh doanh vốn quen với sổ tay và máy tính cầm tay, đây là một cuộc “cách mạng nhỏ” về cách thức làm ăn.

Bên cạnh đó, quy định mới cũng thay đổi cách niêm yết và tính giá bán. Trước đây, nhiều hộ gộp VAT vào giá mà không tách riêng, nhất là khi không thuộc diện kê khai theo phương pháp khấu trừ. Giờ đây, thuế VAT phải được thể hiện rõ trên hóa đơn. Điều này dẫn đến hiện tượng nhiều quán ăn bắt đầu cộng thêm thuế trực tiếp vào hóa đơn – điều trước đây chỉ xảy ra khi khách yêu cầu “hóa đơn đỏ”.

Những phản ứng phòng vệ và hệ lụy pháp lý

Chuyển biến chính sách nhanh chóng đã tạo ra làn sóng phản ứng đáng chú ý. Tại một số nơi như Hà Nội, Quảng Ninh, Hải Phòng, Nghệ An, nhiều cửa hàng thời trang, mỹ phẩm, quán ăn và tiệm tạp hóa đã đồng loạt treo biển “chỉ nhận tiền mặt” từ ngày 1/6.

Một số hộ kinh doanh quy mô lớn vẫn chấp nhận thanh toán chuyển khoản, nhưng yêu cầu khách hàng chịu thêm “phí thuế” từ 5–10%. Trong khi đó, các tiểu thương nhỏ lại hướng dẫn khách ghi nội dung chuyển khoản dưới dạng “trả tiền mượn”, “tiền cà phê” hay “tiền ship” – cách lách phổ biến nhằm tránh bị truy doanh thu.

Những hành vi này tuy có thể hiểu về mặt tâm lý, nhưng lại tiềm ẩn rủi ro pháp lý nghiêm trọng.

Trong thư ngỏ gửi các hộ kinh doanh, Chi cục Thuế Khu vực I (Hà Nội và Hòa Bình) nhấn mạnh: “Doanh thu tính thuế GTGT đối với hộ kinh doanh, cá nhân kinh doanh là doanh thu bao gồm thuế của toàn bộ tiền bán hàng, cung ứng dịch vụ mà hộ kinh doanh, cá nhân kinh doanh được hưởng, không phân biệt đã thu được tiền hay chưa”.

Treo biển “chỉ nhận tiền mặt” hay sử dụng nội dung chuyển khoản không minh bạch không làm giảm nghĩa vụ thuế. Ngược lại, đây có thể trở thành “dấu hiệu nghi ngờ cho hành vi che giấu doanh thu”, với hậu quả không chỉ là truy thu, ấn định thuế, xử phạt hành vi khai sai – mà trong một số trường hợp nghiêm trọng, có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự.

Không dừng lại ở vấn đề pháp lý, những hành vi “né số” này còn gây bất tiện cho người tiêu dùng, đi ngược lại chủ trương phát triển thanh toán không dùng tiền mặt. Việc từ chối thanh toán chuyển khoản, hoặc tính thêm phụ phí cho hình thức này, cũng có thể bị xem là hành vi vi phạm quyền lợi người mua.

Giữ nguyên hay chuyển đổi: Câu hỏi sống còn

Trong làn sóng thay đổi, một câu hỏi chiến lược bắt đầu được nhiều đơn vị quan tâm: Tiếp tục giữ mô hình hộ kinh doanh truyền thống, hay chuyển đổi thành doanh nghiệp để thích nghi?

Chuyên gia F&B Đỗ Duy Thanh đã có những phân tích cụ thể về cả hai hướng đi. Theo ông, mô hình hộ kinh doanh vẫn phù hợp với các đơn vị quy mô nhỏ – nhờ tính linh hoạt, thủ tục gọn nhẹ và mức thuế khoán 4,5% giúp đơn giản hóa nghĩa vụ thuế.

Về lao động và bảo hiểm xã hội (BHXH), hộ kinh doanh có nghĩa vụ ký hợp đồng và đóng BHXH nếu có thuê người lao động, nhưng với quy mô nhỏ và ít nhân sự, việc thực hiện đơn giản hơn so với doanh nghiệp.

Ngược lại, chuyển đổi thành doanh nghiệp đồng nghĩa với hệ thống trách nhiệm và thủ tục phức tạp hơn. Thuế thu nhập doanh nghiệp áp dụng ở mức 20% trên lợi nhuận sau thuế. Doanh nghiệp cũng phải lựa chọn giữa hai phương pháp VAT: trực tiếp (3%) hoặc khấu trừ (8–10% đầu ra, trừ đầu vào). Tuy nhiên, để áp dụng khấu trừ, cần có hóa đơn đầu vào – điều mà nhiều hộ hiện chưa đáp ứng được do nguồn cung không xuất hóa đơn.

Ông Thanh cho rằng, các hộ kinh doanh có doanh thu từ 3–5 tỷ đồng/năm, chưa có nhu cầu mở rộng hoặc xuất hóa đơn VAT thường xuyên, thì nên duy trì mô hình hiện tại. Ngược lại, nếu có kế hoạch mở rộng, tăng vốn, tìm đối tác hoặc tham gia chuỗi cung ứng lớn, việc chuyển đổi lên doanh nghiệp là cần thiết.

Rõ ràng, việc áp dụng hóa đơn điện tử và quy định thuế mới là một bước ngoặt lớn. Nó đòi hỏi hộ kinh doanh không chỉ thay đổi cách vận hành, mà còn phải tư duy lại toàn bộ mô hình hoạt động.

Thử thách là thật. Chi phí là thật. Nhưng cơ hội cũng vậy. Với những hộ kinh doanh biết tận dụng thời điểm này để minh bạch hóa hoạt động, đầu tư công nghệ và chuyên nghiệp hóa quản trị.