Tòa án bang Delaware đang là rào cản giữa Elon Musk và những nhà đầu tư sẵn lòng dâng cho ông cả một gia tài, theo The Economist.

Năm 2018, khi Tesla trị giá khoảng 50 tỷ USD, các cổ đông đã thông qua một kế hoạch gắn lương thưởng của Musk với giá trị công ty. Đến tháng 1/2024, khi tòa án ra phán quyết gói lương này là bất hợp pháp, giá trị của hãng xe đã vượt 600 tỷ USD, còn các quyền chọn cổ phiếu của Musk cũng trị giá 50 tỷ USD. 

Thẩm phán cho rằng ban giám đốc Tesla đã không minh bạch trong việc thiết lập mức lương thưởng cho ông. Mùa hè năm đó, các cổ đông Tesla đã bỏ phiếu để tái đăng ký kinh doanh tại Texas và phê duyệt lại gói thù lao này. Nhưng đến mùa đông, tòa án lại một lần nữa bác bỏ nó.

Vào ngày 3/8, ban giám đốc Tesla đã đưa cho Musk một "phương án dự phòng". Nếu gói lương cũ không được khôi phục, ông có thể nhận các quyền chọn cổ phiếu mới trị giá 24 tỷ USD. Con số này tuy thấp hơn nhiều so với thỏa thuận ban đầu, nhưng vẫn là tấm séc lương lớn nhất trong lịch sử, và còn nhiều hơn cả lợi nhuận ròng của Tesla trong hai năm qua cộng lại. 

"Đây không phải là chuyện tiền bạc," Musk nói. Đây cũng không phải là hành động chọc tức các thẩm phán ở Delaware (dù làn sóng các công ty rời khỏi bang này đã tăng tốc kể từ khi Tesla ra đi). Thay vào đó, tất cả là vì quyền kiểm soát.

Theo thỏa thuận mới, cổ phần của Musk trong công ty sẽ tăng từ 13% lên 15%. Gói lương năm 2018 vốn cho ông quyền sở hữu tới 20%. Musk từng nói rằng ông muốn có 25% cổ phần để có thể thúc đẩy mảng trí tuệ nhân tạo (AI) và robot của Tesla. Ông cho rằng mức đó là đủ để ngăn ông bị một nhà đầu tư chủ động nào đó lật đổ. 

Nói cách khác, Musk sợ ai đó sẽ làm với Tesla đúng cái điều mà ông đã làm với Twitter, mạng xã hội mà ông mua lại năm 2022 và giờ đổi tên thành X.

Việc cổ đông chấp nhận một người sáng lập tiếp tục nắm quyền kiểm soát là một chuyện, như trường hợp của Berkshire Hathaway của Warren Buffett hay Meta của Mark Zuckerberg (cả hai công ty đều có cấu trúc cổ phiếu hai tầng lớp). Nhưng việc họ tự nguyện trao thêm quyền lực cho người đó lại là một chuyện hoàn toàn khác. Vậy sức ảnh hưởng ma mị của Musk đối với các nhà đầu tư đến từ đâu?

Các nhà kinh tế vẫn tranh cãi liệu những gói thù lao khổng lồ ở Mỹ là kết quả của một thị trường cạnh tranh dành cho các tài năng điều hành hiếm có, hay chỉ là sự bòn rút của các sếp nhờ vào sự yếu kém của ban giám đốc. 

Musk chắc chắn là một tài năng hiếm có. Nhưng gói lương thưởng mới nhất của ông lại ủng hộ vế thứ hai, một cái nhìn có phần hoài nghi hơn về lương thưởng của các lãnh đạo.

Trong khi nhiều ông chủ phải dọa sẽ sang công ty đối thủ để được tăng lương, thì Musk chỉ cần chuyển tab trên màn hình máy tính. Khoản đầu tư của ông vào Tesla chỉ chiếm chưa tới một nửa khối tài sản khổng lồ trên giấy tờ của ông. 

Musk còn nắm giữ cổ phần lớn ở công ty tên lửa SpaceX, công ty khởi nghiệp AI xAI (mà ông đã sáp nhập với X), cùng nhiều doanh nghiệp khác. Ranh giới giữa các công ty này đang ngày càng xóa nhòa. 

Tháng 6 vừa qua, SpaceX đã đầu tư 2 tỷ USD vào xAI. Các nhà đầu tư của Tesla cũng sẽ bỏ phiếu về một thương vụ tương tự vào cuối năm nay. Thời gian của Musk không phải là nguồn lực duy nhất bị các công ty này tranh giành: những con chip Nvidia mà Tesla đặt hàng gần đây đã được chuyển sang cho xAI.

Nếu các cổ đông tin rằng Musk sẽ chỉ dồn tâm sức vào công ty nào mang lại cho ông lợi ích lớn nhất, thì việc họ chấp nhận yêu sách của ông để có thêm quyền kiểm soát cũng là điều hợp lý. Rủi ro ở Tesla đặc biệt cao vì nhà sản xuất xe điện này đang hoạt động rất kém. Hãng đang mất dần thị phần vào tay các đối thủ Trung Quốc giá rẻ hơn, đồng thời phải gánh chịu thiệt hại danh tiếng nặng nề do những lùm xùm chính trị của Musk. 

Định giá của công ty không dựa trên các chỉ số tài chính cơ bản, mà dựa vào tầm nhìn tương lai của ông, bao gồm những lời hứa về đội quân taxi tự lái và các binh đoàn robot hình người. Bằng cách khiến Tesla đi xuống, Musk đã làm công ty càng phụ thuộc hơn vào "bụi tiên" của mình. Hãng xe càng làm ăn bết bát, vị sếp thất thường của nó lại càng đáng được trả hậu hĩnh. Chưa có một giám đốc điều hành nào được hưởng lợi từ những động lực ngược đời như vậy. 

Nhưng Musk sẽ không phải là ông chủ cuối cùng tuyên bố rằng AI là một công nghệ quá quan trọng đến mức không thể để mất quyền kiểm soát, và rằng các quy tắc quản trị doanh nghiệp thông thường cần phải được gác lại. Suy cho cùng, vị vua nào khi ra trận cũng đều muốn hạn chế quyền lực của nghị viện.