Những lo ngại trước thời hạn mới

Cuối tháng 10, Reuters đăng tải một báo cáo độc quyền, phản ánh mối lo ngại từ các nhà sản xuất xe máy hàng đầu Nhật Bản đối với kế hoạch phát triển ngành này của Việt Nam. Theo đó, chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ yêu cầu từng bước cấm xe máy chạy xăng vào trung tâm Hà Nội từ giữa năm 2026, được cho là có thể gây ra những xáo trộn lớn trong sản xuất của họ.

Cụ thể, nhà sản xuất xe máy Nhật bày tỏ quan ngại rằng một lệnh cấm được thực thi nhanh chóng có thể "ảnh hưởng đến việc làm trong các ngành công nghiệp hỗ trợ" như đại lý và nhà cung cấp phụ tùng. Đồng thời đề nghị một "lộ trình phù hợp" hơn, bao gồm giai đoạn chuẩn bị và triển khai theo từng giai đoạn.

Tương tự, Hiệp hội các nhà sản xuất xe máy Việt Nam (VAMM), trong một thông báo vào tháng 7 cho rằng lệnh cấm có thể dẫn đến "gián đoạn sản xuất và nguy cơ phá sản" cho các doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng, ảnh hưởng tới gần 2.000 đại lý và khoảng 200 nhà cung cấp linh kiện. 

VAMM đề xuất "một giai đoạn chuyển tiếp với thời gian chuẩn bị tối thiểu từ hai đến ba năm" để các doanh nghiệp có thể điều chỉnh dây chuyền sản xuất và chờ đợi hạ tầng trạm sạc được mở rộng.

Những lo lắng này càng trở nên hữu hình khi nhìn vào vị thế của Honda. Với việc chiếm lĩnh 80% thị phần và bán ra 2,6 triệu xe trong năm trước, tại Việt Nam, nhắc tới Honda cũng đồng nghĩa nhắc tới xe máy. 

Theo Reuters, ngay sau khi lệnh cấm được công bố, doanh số của Honda tại Việt Nam trong tháng 8/2025 đã giảm gần 22% so với tháng 7. Trong các cuộc thảo luận không chính thức, một đại diện của Honda thậm chí đã đề cập đến khả năng xem xét thu hẹp quy mô sản xuất.

Khoảng đệm gần một thập kỷ

Tuy nhiên, việc mô tả chính sách này là "đột ngột" lại chưa phản ánh đầy đủ bối cảnh. Nền tảng cho kế hoạch này chính là Nghị quyết số 04/2017/NQ-HĐND, được Hội đồng Nhân dân TP Hà Nội thông qua ngày 4/7/2017.

Nghị quyết đã xác định rõ mục tiêu kép của đề án là giảm ùn tắc giao thông và ô nhiễm môi trường. Trong đó đáng chú ý nhất là lộ trình "tiến tới dừng hoạt động xe máy trên địa bàn các quận vào năm 2030".

Thoạt nhìn, mục tiêu này có vẻ chung chung. Tuy nhiên, khi phân tích sâu hơn các giải pháp cụ thể được liệt kê trong Nghị quyết, một định hướng chiến lược về giao thông sạch và giảm phát thải đã được thể hiện rất rõ nét ngay từ năm 2017.

Chương trình này đã vạch ra hành động cho thấy sự ưu tiên đối với các phương tiện sử dụng năng lượng sạch và kiểm soát khí thải. Chẳng hạn như yêu cầu xây dựng quy định về tỷ lệ xe taxi phải sử dụng “nhiên liệu sạch CNG, LPG, năng lượng điện”, đồng thời đề xuất các biện pháp giảm phát thải đánh vào kinh tế như áp dụng “mức phụ thu ô nhiễm môi trường theo mức khí thải” đối với xe cơ giới.

Ngay cả với đối tượng xe máy, thành phố cũng chỉ đạo phải “rà soát, thống kê số lượng xe máy đã qua sử dụng” để xử lý xe không đảm bảo an toàn môi trường và đề xuất “tiêu chuẩn khí thải đối với xe máy”.

Trong bối cảnh đó, lộ trình “dừng hoạt động xe máy” không thể được hiểu một cách đơn thuần là loại bỏ tất cả xe máy, mà phải được đặt trong định hướng chung là giảm thiểu ô nhiễm. Đối tượng chịu tác động chính và trước tiên, một cách hợp lý, chính là những phương tiện gây ô nhiễm nhất - tức xe máy sử dụng nhiên liệu hóa thạch.

Tới năm 2024, Hà Nội tiếp tục thông qua nghị quyết thực hiện vùng phát thải thấp, có hiệu lực từ 1/1/2025. Nghị quyết trên cho biết Hà Nội sẽ cấm hoặc hạn chế mô tô, xe gắn máy không đáp ứng tiêu chuẩn mức 2 chạy vào vùng phát thải thấp theo khung giờ/thời điểm hoặc khu vực.

Do đó, chỉ thị năm 2025, với việc tập trung cụ thể vào hạn chế xe máy xăng, có thể nói không phải là một sự thay đổi đột ngột về định hướng. Thay vào đó, nó là một bước cụ thể hóa, một hành động thực thi tập trung vào nguồn gây ô nhiễm chính để hiện thực hóa một trong hai mục tiêu cốt lõi mà thành phố đã kiên trì theo đuổi suốt 8 năm qua.

Tại một cuộc họp với VAMM vào tháng 6/2025, Chủ tịch UBND TP Hà Nội đã tái khẳng định quan điểm nhất quán của thành phố. “Chủ trương này đã ban hành cách đây hơn 7 năm nên không có gì bất ngờ với doanh nghiệp hay người dân”, Chủ tịch Hà Nội - Trần Sỹ Thanh nói, theo Dân trí. Ông cũng cho biết thành phố quyết tâm thực hiện lộ trình chuyển đổi sang năng lượng sạch, đồng thời sẽ có các chính sách hỗ trợ người dân và đầu tư vào hạ tầng cần thiết.

Khoảng trống trong quá trình chuyển đổi

Việc một chính sách có lộ trình dài hơi nhưng lại gây ra phản ứng khi thời hạn được ấn định cho thấy một "khoảng trống" lớn trong quá trình chuẩn bị và triển khai từ nhiều phía.

Về phía doanh nghiệp, dù có gần một thập kỷ để chuẩn bị, sự chuyển dịch của Honda sang lĩnh vực xe điện tại Việt Nam vẫn còn khiêm tốn. Chẳng hạn, dù sở hữu 3 nhà máy với tổng công suất 2,5 triệu xe/năm và tỷ lệ nội địa hóa lên tới 96%, Honda hiện chỉ cung cấp hai mẫu xe điện tại Việt Nam dưới hình thức cho thuê, không bán rộng rãi. 

Chiến lược này dường như phản ánh quan điểm toàn cầu của tập đoàn, vốn không đặt cược hoàn toàn vào xe điện mà vẫn song song phát triển động cơ sử dụng nhiên liệu sinh học và pin hydro. Điều này, dù hợp lý về mặt chiến lược kinh doanh toàn cầu, lại tạo ra một sự chậm pha nhất định so với yêu cầu cấp bách của thị trường Việt Nam.

Ở chiều ngược lại, các thách thức về hạ tầng tại Hà Nội cũng là một thực tế không thể phủ nhận, cho thấy sự chuẩn bị cũng chưa theo kịp kế hoạch đề ra. 

Chẳng hạn các báo cáo chỉ ra hệ thống vận tải công cộng của Hà Nội hiện chỉ đáp ứng khoảng 19% nhu cầu đi lại; quy hoạch 1.620 bãi đỗ xe công cộng nhưng mới có 72 bãi đi vào hoạt động; quỹ đất cho giao thông tĩnh chỉ đạt 0,16% trong khi mục tiêu là 3-4%. Việc thiếu các trạm sạc công cộng đạt chuẩn và bãi đỗ xe chuyển tiếp tại các vành đai là một trở ngại lớn cho người dân khi chuyển đổi sang xe điện.

Tìm kiếm một lộ trình hài hòa

Trước bối cảnh phức tạp này, yêu cầu về một giải pháp cân bằng và hài hòa lợi ích giữa các bên đang trở nên cấp thiết. Tại phiên họp của Ủy ban Thường vụ Quốc hội ngày 11/8/2025, theo Phó Chủ tịch Quốc hội Vũ Hồng Thanh, ông ủng hộ mục tiêu giảm phát thải và lưu ý rằng "cần có lộ trình từng bước để tiến tới cấm hoàn toàn xe máy chạy bằng xăng". 

Ông nhấn mạnh sự cần thiết của các "biện pháp hỗ trợ từ sản xuất đến đăng ký, đăng kiểm, thay thế xe xăng", nhằm đảm bảo sự hài hòa lợi ích giữa mục tiêu bảo vệ môi trường của Nhà nước, hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp và đời sống của người dân.

Rõ ràng, áp lực hiện tại không phải là kết quả của một quyết sách bất ngờ, mà là hệ quả cộng hưởng của một quá trình chuyển đổi diễn ra chậm hơn kỳ vọng trong suốt 8 năm qua. Để giải bài toán khó này ở thời điểm hiện tại đòi hỏi sự hợp tác chặt chẽ và trách nhiệm hơn từ tất cả các bên liên quan. 

Thay vì tranh luận về tính đúng sai của những quyết sách mới, việc cùng nhau xây dựng một kế hoạch hành động chi tiết, khả thi, với các chính sách hỗ trợ cụ thể và một lộ trình đầu tư hạ tầng rõ ràng sẽ là con đường đúng đắn duy nhất để về đích; và có thể cân bằng thành công giữa mục tiêu phát triển bền vững và sự ổn định kinh tế - xã hội.