Xuất khẩu gạo duy trì tăng trưởng

Theo số liệu từ Hải quan Việt Nam, trong tháng 8, xuất khẩu gạo tăng 2% so với cùng kỳ năm ngoái lên gần 867.000 tấn.

Tính chung 8 tháng đầu năm nay, các doanh nghiệp đã xuất đi gần 6,4 triệu tấn gạo, tăng gần 4% so với mức nền cao của cùng kỳ năm ngoái. Chỉ có hai trong tổng số 8 tháng qua ghi nhận lượng gạo xuất khẩu giảm lần lượt là tháng 3 (4%) và tháng 5 (9%). 

Mặc dù lượng xuất tăng lên, giá gạo xuất khẩu lại giảm trong bối cảnh nguồn cung thế giới dồi dào sau khi Ấn Độ nới lỏng chính sách bán mặt hàng lương thực này ra nước ngoài.

Giá gạo xuất khẩu trung bình trong 8 tháng qua đạt gần 512 USD/tấn, đã giảm 18% so với cùng kỳ. Điều này kéo theo số tiền thu về giảm 15% xuống còn 3,2 tỷ USD.

Dù vậy, thị trường cũng đã xuất hiện những dấu hiệu tích cực về giá. Cụ thể, giá gạo xuất khẩu tháng 8 đã phục hồi trở lại mốc trên 500 USD/tấn, tăng 4% so với tháng 7. So sánh với nền giá cao của cùng kỳ năm ngoái, mức giảm cũng đã được thu hẹp xuống 15% từ mức trung bình 16 - 22% của những tháng trước đó. 

Mới đây, Philippines chính thức ban hành sắc lệnh tạm dừng nhập khẩu gạo trong 60 ngày, có hiệu lực từ đầu tháng 9. Sắc lệnh này dẫn báo cáo của Bộ Nông nghiệp Philippines công bố hôm 8/8 rằng việc sản lượng trong nước dồi dào, kèm với gạo từ nước ngoài vào nội địa lớn do chính sách giảm thuế nhập khẩu được ban hành trước đó, đã khiến giá mặt hàng lương thực này của Philippines giảm mạnh. 

Do đó Bộ Nông nghiệp Philippines cho rằng việc tạm dừng nhập khẩu gạo xay xát trong 60 ngày kể từ tháng 9 là điều cần thiết. Đây cũng là khoảng thời gian trùng với cao điểm thu hoạch lúa của Philippines và lệnh cấm này sẽ giúp thị trường hấp thụ được hết lượng gạo mà nội địa sản xuất, ổn định giá cả.

Tương tự tại Indonesia, lệnh tạm dừng nhập khẩu gạo cũng đã được ban bố. Hôm 5/9, hãng thông tấn Indonesia ANTARA News, cho biết Bộ trưởng Nông nghiệp Andi Amran Sulaiman khẳng định nước này sẽ không nhập khẩu gạo từ nay đến hết năm 2025.

Ông Sulaiman cho biết trong hai năm qua, chính phủ thường xuyên nhập khẩu gạo để tăng cường dự trữ quốc gia. Tuy nhiên, Indonesia chưa nhập khẩu gạo trong năm nay, bất chấp cuộc khủng hoảng lương thực toàn cầu, do lượng dự trữ hiện tại đạt khoảng 4 triệu tấn, gấp đôi mức 2 triệu tấn của năm ngoái.

“Chúng tôi sẽ không nhập khẩu vì hiện đã có đủ nguồn dự trữ,” vị này cho hay.

Theo số liệu của Cơ quan Thống kê Indonesia (BPS) và Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc (FAO), sản lượng thu hoạch lúa năm 2025 dự kiến đạt 34–35 triệu tấn, tăng thêm 4 triệu tấn so với các năm trước.

Những chính sách này đã tác động đáng kể đến hoạt động xuất khẩu gạo của Việt Nam. Theo đó, lượng gạo bán sang Indonesia trong 8 tháng đầu năm nay chỉ còn hơn 25.000 tấn, giảm tới 97% so với cùng kỳ năm ngoái. Đây từng là thị trường xuất khẩu gạo lớn thứ hai của Việt Nam (sau Philippines), thế nhưng năm nay, thứ hạng này đã tụt xuống vị trí thứ 14.

Còn với Philippines, thứ hạng đứng đầu vẫn được duy trì với lượng gạo xuất khẩu tăng 4% lên hơn 2,9 triệu tấn do lệnh cấm đến tháng 9 mới có hiệu lực. Tuy nhiên, tốc độ tăng trưởng bán hàng sang thị trường này thấp hơn so với cùng kỳ năm ngoái khoảng 16 điểm phần trăm.

Chính sách của Philippines và Indonesia chưa ảnh hưởng quá lớn

Theo nhận định của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, việc Philippines và Indonesia đồng loạt tạm ngừng nhập khẩu gạo từ đầu tháng 9 đã khiến thị trường có phần chao đảo trong thời gian ngắn. 

Song, tại cuộc họp giữa cơ quan này và các doanh nghiệp diễn ra ngày 11/9, nhiều tiếng nói đã trấn an, rằng cú hẫng này không quá lớn. Bởi chuỗi sản xuất - tiêu thụ của Việt Nam vẫn đang vận hành, dự trữ quốc gia đã kịp thời vào cuộc và những thị trường khác bắt đầu bật đèn xanh.

Quyền Bộ trưởngBộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Đức Thắng đánh giá, trong ngắn hạn, việc Philippines tạm ngừng nhập khẩu gạo chưa tạo ra tác động đáng kể đến xuất khẩu. 

Chia sẻ tại cuộc họp với Bộ Nông nghiệp và Môi trường sáng 11/9, bà Bùi Thị Thanh Tâm, Chủ tịch Vinafood1, cho biết: “Cứ dân có gạo là chúng tôi mua. Người dân không cần lo lắng về chuyện bán lúa”.

Con số tồn kho hàng trăm nghìn tấn được bà đưa ra như một tấm đệm an toàn, cho thấy doanh nghiệp Nhà nước này đã liên tục tổ chức tạm trữ, thu mua cho nông dân, giữ nguồn hàng và ổn định giá.

Điều bà Tâm lo ngại nhất không nằm ở đầu ra, mà ở dòng tiền bị nghẽn bởi cơ chế hoàn thuế VAT từ 1/7. Doanh nghiệp xuất khẩu đang bị phụ thuộc vào thương lái trong khâu hoàn thành nghĩa vụ thuế, nhưng “sức khỏe của thương lái thế nào thì không ai biết trước”, bà thẳng thắn.

Ở phía Nam, ông Trần Tấn Đức, Thành viên HĐQT Tổng công ty Lương thực miền Nam, mang đến một bức tranh nhiều sắc độ hơn. Ông nói, sau khi giảm hơn 1.000 đồng/kg vào thời điểm Philippines và Indonesia công bố sắc lệnh, giá lúa đã nhích thêm khoảng 500 đồng/kg, nhờ châu Phi nhập khẩu trở lại và nguồn dự trữ quốc gia được kích hoạt.

Đến ngày 11/9, mức giá cao nhất của lúa chất lượng cao ghi nhận vượt 6.000 đồng/kg, còn lúa thường dao động quanh mức 5.000 đồng/kg. Thu mua dự trữ quốc gia rất quan trọng, có thể kích giá gần như tức thì”, ông Đức nhấn mạnh. 

Số liệu từ Hải quan Việt Nam cho thấy xuất khẩu gạo sang một số nước Châu Phi như Bờ Biển Ngà, Gana hay Senegal. Các thị trường này năm nay vươn lên top 6 nhập khẩu gạo của Việt Nam. Cá biệt như Senegal ghi nhận lượng gạo nhập khẩu cao gấp 73 lần cùng kỳ năm ngoái. 

Dù vậy, ông Đức cho rằng Philippines vẫn là thị trường trọng điểm, chưa thể thay thế ngay trong ngắn hạn.

Những con số lên xuống cũng kéo ông Đức tới nỗi lo tồn kho và đề xuất Nhà nước đẩy nhanh hoàn thuế VAT, nới hạn mức tín dụng để doanh nghiệp giữ dòng tiền. Ông đồng thời nhắc đến chương trình 1 triệu ha lúa chất lượng cao, giảm phát thải tại vùng ĐBSCL, đồng thời tận dụng các FTA như những "cú hích đường dài" để gạo Việt có thương hiệu và chỗ đứng.

Với khối tư nhân, ông Phạm Thái Bình, Chủ tịch HĐQT kiêm Phó Tổng giám đốc Trung An, lại nhìn nhận nhẹ nhàng hơn: “Vụ hè thu cơ bản đã thu hoạch xong, việc Philippines tạm dừng nhập khẩu không ảnh hưởng nhiều đến kế hoạch xuất nhập khẩu của chúng tôi”.

Bà Nguyễn Thị Thu Hương, Giám đốc kinh doanh Công ty Chơn Chính tại Đồng Tháp, kiến nghị Bộ Nông nghiệp và Môi trường gửi công hàm đề nghị cho phép xuất khẩu những hợp đồng gạo đã mở L/C và đặt cọc trước ngày 6/8, để giải phóng tồn kho cho doanh nghiệp.

Với bà Hương, đó không chỉ là tháo gỡ hàng nghìn tấn gạo nằm chờ, mà còn là cách giữ uy tín với đối tác quốc tế trong bối cảnh biến động.

Trao đổi với chúng tôi về vấn đề này, ông Nguyễn Văn Thành, Giám đốc Công ty TNHH Sản xuất - Thương mại Phước Thành IV, cho biết ảnh hưởng chính sách của Philippines trong ngắn hạn là có nhưng không quá nghiêm trọng. 

“Chúng tôi đã chuẩn bị sẵn các phương án phân bổ thị trường, tránh phụ thuộc vào một thị trường duy nhất. Khi không dồn hết vào Philippines, doanh nghiệp sẽ tránh được cú sốc khi thị trường này có biến động bất ngờ", ông nói.

Một trong những giải pháp được ông Thành đề cập là tái cơ cấu thị phần xuất khẩu, chủ động chuyển hướng đơn hàng sang các thị trường khác như châu Phi, Trung Quốc, Nhật Bản và thị trường nội địa.

Vị giám đốc này phân tích: “Gạo của Việt Nam hợp khẩu vị, giá cả không chênh lệch nhiều, và khâu bảo quản, chế biến của mình rất đồng đều. Ở các đô thị châu Phi, người tiêu dùng vẫn sẵn sàng chọn gạo chất lượng cao”.

Chiến lược ứng phó

Nhằm ứng phó với những thay đổi trong chính sách của các thị trường nhập khẩu truyền thống, ngày 9/9, Thủ tướng Phạm Minh Chính yêu cầu các cơ quantăng cường thực hiện các nhiệm vụ, giải pháp thúc đẩy sản xuất, xuất khẩu  và ổn định thị trường gạo, theo Báo Chính phủ.

Tại Công điện, Thủ tướng yêu cầu Bộ trưởng Bộ Công Thương chủ trì, phối hợp với các Bộ, cơ quan, địa phương liên quan đa dạng hóa thị trường xuất khẩu gạo, ổn định, bền vững, hiệu quả.

Người đứng đầu Chính phủ đề nghị các đơn vị khai thác các thị trường ngách với chủng loại gạo thơm, gạo chất lượng cao như EU, Hàn Quốc, Mỹ, khu vực Bắc Mỹ… 

Đối với các thương nhân kinh doanh xuất khẩu gạo, lãnh đạo Chính phủ đề nghị Bộ trưởng Bộ Tài chính tiếp tục tăng cường thực hiện các giải pháp hỗ trợ, tạo thuận lợi tối đa trong thực hiện thủ tục hải quan.

Cùng với đó, Bộ Tài chính phải triển khai nhanh việc hoàn thuế giá trị gia tăng để tạo điều kiện cho thương nhân kinh doanh xuất khẩu gạo và xem xét kiến nghị của Hiệp hội liên quan đến thuế VAT.

Thực hiện việc mua gạo dự trữ, tạo điều kiện cho người nông dân quay vòng sản xuất và có nguồn tài chính chuẩn bị cho các mùa vụ kế tiếp.

Nhằm hỗ trợ doanh nghiệp, tại hội nghị ngày 11/9,Quyền Bộ trưởng Trần Đức Thắng  cho biết Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ báo cáo để Thủ tướng chỉ đạo ngân hàng áp dụng chính sách tín dụng ưu đãi, hỗ trợ doanh nghiệp cơ cấu lại nợ, cũng như tháo gỡ kịp thời những vướng mắc về hoàn thuế VAT.

“Chúng tôi cam kết và đã có kế hoạch cử cán bộ, tham tán nông nghiệp để trực tiếp hỗ trợ hàng hóa nông, lâm, thủy sản, trong đó có gạo, đi ra thế giới”, người đứng đầu Bộ khẳng định.

Ông cho biết Bộ vừa bổ sung thêm 5 tham tán tại những thị trường trọng điểm, nhằm mở rộng xúc tiến thương mại, đa dạng hóa đầu ra. Đó là một phần trong nỗ lực giảm bớt sự phụ thuộc vào một vài thị trường truyền thống, đồng thời mở đường sang những thị trường giàu tiềm năng như châu Phi, Nam Mỹ.

Sau cú “phanh gấp” từ Philippines, điều khiến cơ quan quản lý và doanh nghiệp bàn nhiều nhất không những là đầu ra tức thời, mà còn là cách tổ chức lại sản xuất để đứng vững khi thị trường đổi chiều. Thứ trưởng Trần Thanh Nam nhấn mạnh mục tiêu kép: giữ ổn định an ninh lương thực trong nước và duy trì giá trị xuất khẩu, với nguyên tắc sản xuất bám nhu cầu, có liên kết chặt và giảm chi phí để tăng sức cạnh tranh.

Theo lịch thời vụ, vụ hè thu cơ bản hoàn tất vào giữa tháng 9, còn vụ thu đông sẽ thu hoạch rộ vào tháng 11,12, với yêu cầu đặt ra là “không để ùn tắc cục bộ” khi lúa tập trung vào nhà máy và kho chứa, đồng thời giữ cơ cấu lúa chất lượng cao làm nền tảng cho cả thị trường nội địa lẫn xuất khẩu.

Bức tranh tiến độ và sản lượng trong báo cáo của Cục Chất lượng, Chế biến và Phát triển thị trường củng cố lập luận này. Đến hết tháng 8, cả nước đã thu hoạch 3,13 triệu ha (20,52 triệu tấn), phần còn lại trong năm chủ yếu dồn ở vụ thu đông tại Nam bộ với kế hoạch hơn 708.000 ha, tạo dư địa điều tiết nhịp nhàng nếu chuỗi liên kết vận hành tốt.

Tâm điểm của liên kết là chương trình 1 triệu ha lúa chất lượng cao, giảm phát thải ở ĐBSCL. Theo Thứ trưởng Nam, 11 địa phương đã đăng ký khoảng 320.000 ha, mô hình này giúp năng suất tăng 5-10% và chi phí giảm 10–20%.

Khi doanh nghiệp tham gia sâu, “ngay cả lúc giá xuống, nông dân và doanh nghiệp vẫn giữ được một phần doanh thu, thậm chí có lãi so với trước”, bởi ưu tiên số một trong bài toán kinh tế lúa gạo hiện nay là tiết giảm chi phí xuống, siết kỷ luật quy trình và chuẩn hóa chất lượng từ đồng ruộng đến nhà máy.

Chương trình 1 triệu ha lúa, vì thế, được xem như trục liên kết nông dân -  HTX - doanh nghiệp để chuyển từ tư duy “bán lúa tươi” sang “bán gạo chất lượng cao, phát thải thấp”, bền đỡ hơn trước cú sốc ngắn hạn của thị trường.

Cục Chất lượng, Chế biến và Phát triển thị trường khuyến nghị khối doanh nghiệp tăng tốc nâng cấp các mắt xích này, bởi chỉ cần độ trễ vài tuần trong hoàn thiện kho, nhà  máy là chuỗi sẽ “tắc” đúng lúc vụ thu đông vào cao điểm.