Gọng kìm của Mỹ

Với lịch sử lâu dài về nghiên cứu và phát triển, Mỹ là quốc gia dẫn đầu thế giới về công nghệ trong suốt hàng thập kỷ. Tuy nhiên, cùng với sự trỗi dậy của nền kinh tế, Trung Quốc cũng nuôi tham vọng trong lĩnh vực công nghệ và Mỹ bắt đầu coi đây là mối đe dọa với vị trí siêu cường của bản thân.

Các nhà phân tích thường cho rằng ngòi nổ dẫn đến cuộc chiến công nghệ giữa hai siêu cường là kế hoạch “Made in China 2025” được công bố vào năm 2015. Mục đích của Bắc Kinh là biến Trung Quốc thành quốc gia đi đầu trong 10 lĩnh vực chiến lược, bao gồm công nghệ thông tin mới và vật liệu mới.  

Bản kế hoạch làm dấy lên hồi chuông báo động ở Washington, nhưng khi đó giới chính trị gia chưa kịp phản ứng vì còn phải tập trung cho cuộc đua vào Nhà Trắng. 

Sau khi ông Donald Trump đắc cử chức tổng thống Mỹ vào năm 2017, những nhân vật thuộc phe diều hâu như cố vấn thương mại Peter Navarro và Thượng nghị sĩ Marco Rubio (nay là Ngoại trưởng Mỹ) bắt đầu chĩa mũi dùi vào “Made in China 2025”.

Họ cho rằng "Made in China 2025" là ví dụ “trắng trợn” cho thấy Bắc Kinh vi phạm quy tắc thương mại toàn cầu với việc trợ cấp cho ngành công nghệ.

Đến tháng 8/2017, Tổng thống Trump lệnh cho Văn phòng Đại diện Thương mại Mỹ (USTR) mở cuộc điều tra vào Trung Quốc. 

Kết quả điều tra được công bố vào tháng 3/2018, cáo buộc Trung Quốc thực hiện các hành vi thương mại không công bằng, bao gồm trộm cắp tài sản sở hữu trí tuệ và ép buộc doanh nghiệp Mỹ chuyển giao công nghệ.

Bản báo cáo chính là tiền đề để Mỹ khởi động cuộc chiến thương mại lần thứ nhất với Trung Quốc, bắt đầu vào ngày 6/7/2018.

Cũng trong năm 2018, Mỹ bắt đầu nhắm đến ngăn cản sự phát triển của một số công ty công nghệ Trung Quốc.

Đầu tiên, Mỹ tuyên bố ZTE vi phạm lệnh trừng phạt liên quan tới Iran và cắt đứt khả năng tiếp cận của công ty này với công nghệ Mỹ, bao gồm những sản phẩm thiết yếu như microchip. Các hạn chế đối được dỡ bỏ sau khi ZTE đồng ý nộp phạt 1 tỷ USD.

Tới năm 2019, Mỹ xếp Huawei vào “danh sách thực thể”, cấm doanh nghiệp Mỹ bán hoặc xuất khẩu công nghệ cho Huawei nếu không có sự cho phép của chính phủ.

Lý do Mỹ đưa ra là gã khổng lồ công nghệ Huawei có mối liên hệ với quân đội Trung Quốc và điều đó có thể gây rủi ro cho an ninh quốc gia. Trên thực tế, động thái này đã cắt đứt hoàn toàn Huawei khỏi ngành công nghệ Mỹ.

Chính quyền ông Trump cũng cho hàng chục doanh nghiệp Trung Quốc khác vào “danh sách đen” giống Huawei, bao gồm nhà sản xuất chip Semiconductor Manufacturing International Corporation (SMIC). Một trong những mục tiêu của Washington là ngăn doanh nghiệp Trung Quốc mua công nghệ để tự sản xuất chip bán dẫn tiên tiến.

Trong nhiệm kỳ kế tiếp của Tổng thống Joe Biden, Mỹ không chỉ duy trì mà còn mở rộng các hạn chế đối với ngành công nghệ Trung Quốc.

Ông Biden bổ sung thêm nhiều công ty công nghệ và viễn thông Trung Quốc vào “danh sách đen”, con số cuối cùng lên tới cả trăm công ty. Chính quyền của ông cũng ban hành các quy định mới ngăn cấm doanh nghiệp Mỹ đầu tư vào các ngành công nghệ tiên tiến ở Trung Quốc.

Ông Biden cũng ra sức thuyết phục các nước đồng minh góp sức với Mỹ. Vào tháng 3/2023, Nhật Bản và Hà Lan tuyên bố sẽ áp dụng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu thiết bị sản xuất chip tiên tiến sang Trung Quốc. 

Ba nước kể trên chiếm khoảng 90% nguồn cung thiết bị cho các nhà máy chip toàn cầu. Điều này đồng nghĩa Trung Quốc không chỉ bị cấm mua chip của Mỹ, mà còn gặp khó trong việc mua thiết bị để tự sản xuất chip thay thế.

Trong nhiệm kỳ thứ hai của ông Trump, Nhà Trắng siết chặt hơn nữa các hạn chế xuất khẩu chip, đóng sập cánh cửa bán hàng sang Trung Quốc của Nvidia. Quốc hội Mỹ còn điều tra Nvidia vì nghi ngờ hãng này cung cấp công nghệ cho startup AI Trung Quốc DeepSeek, vi phạm quy định xuất khẩu. 

Trung Quốc không ngồi im

Dĩ nhiên, Trung Quốc không ngồi im nhìn Mỹ ra sức kiềm tỏa ngành công nghệ của họ. Trong nhiệm kỳ đầu của ông Trump, Trung Quốc cũng xây dựng “danh sách thực thể không đáng tin cậy” của riêng mình.

Các doanh nghiệp hoặc cá nhân nằm trong danh sách này đối mặt với những hậu quả như bị hạn chế hoặc cấm giao dịch thương mại với Trung Quốc, bị cấm đầu tư vào quốc gia tỷ dân, cũng như bị ảnh hưởng đến quyền xin visa lao động hoặc du lịch.

Theo trang web Opensanctions, tính đến tháng 4/2025 đã có 74 doanh nghiệp Mỹ bị cho vào danh sách trên.

Vào cuối năm 2023, Trung Quốc bắt đầu siết kiểm soát xuất khẩu gallium và germanium, hai loại đất hiếm thiết yếu cho sản xuất đồ điện tử. Trong đó, gallium là nguyên liệu không thể thiếu đối với nhiều loại công nghệ chất bán dẫn. Tới năm 2025, Bắc Kinh tiếp tục sử dụng các lệnh hạn chế xuất khẩu đất hiếm khi muốn trả đũa các chính sách của Mỹ.

Tuy nhiên, ưu tiên hàng đầu của Trung Quốc là nâng cao tính tự lực. Trên thực tế, áp lực liên tục từ Washington khiến Bắc Kinh quyết tâm theo đuổi kế hoạch "Made in China 2025" đến cùng, do lo ngại bị cô lập.

Một trong những mục tiêu đề ra trong kế hoạch “Made in China 2025” là đáp ứng 70% nhu cầu chip bán dẫn qua chuỗi cung ứng nội địa.

Nhưng thực chất, từ trước cả khi kế hoạch trên chính thức được công bố, Trung Quốc đã sớm hành động để tiến tới cột mốc này. Vào năm 2014, Bắc Kinh thành lập Quỹ đầu tư ngành công nghiệp mạch tích hợp quốc gia - hay thường gọi là Big Fund.

Trong giai đoạn đầu kéo dài từ 2014 đến 2018, Big Fund đầu tư 139 tỷ nhân dân tệ trong nhiều lĩnh vực khác nhau để ươm mầm các công ty quan trọng như SMIC. Giai đoạn hai bắt đầu từ 2019 với quy mô tăng lên 204 tỷ nhân dân tệ, tập trung vào củng cố chuỗi cung ứng, đặc biệt là thiết bị và vật liệu.

Giai đoạn ba khởi động năm 2024, dự kiến kéo dài 15 năm với tổng vốn 304 tỷ nhân dân tệ. Big Fund 3.0 nhắm đến việc giải quyết các nút thắt như năng lực sản xuất chất bán dẫn và chip tiên tiến phục vụ AI.

Big Fund sở hữu quy mô lớn như vậy nhưng thực chất chỉ là một phần trong nhiều nỗ lực khác của Trung Quốc nhằm phát triển công nghệ. Các chính sách khác của Bắc Kinh bao gồm hỗ trợ tài chính trực tiếp, ưu đãi thuế, đầu tư cho chương trình nghiên cứu và phát triển và đẩy mạnh hợp tác giữa khu vực công - tư.

Ví dụ, phân tích của tờ South China Morning Post cho thấy chỉ riêng trong năm 2023, 25 công ty bán dẫn lớn nhất - bao gồm SMIC - đã nhận được khoảng 2,8 tỷ USD trợ cấp từ chính phủ. Con số trên còn chưa tính đến tiền trợ cấp dành cho những công ty chip tư nhân không công khai số liệu tài chính.

Trong khi đó, theo chương trình ưu đãi thuế, các công ty đáp ứng đủ điều kiện sẽ được hưởng mức thuế thu nhập doanh nghiệp ưu đãi 15%, thấp hơn 10 điểm % so với thuế suất thông thường.

Mặt khác, Bắc Kinh cũng đẩy mạnh việc hợp tác giữa các tổ chức công và doanh nghiệp tư nhân trong các dự án công nghệ quốc gia, đặc biệt là trong lĩnh vực điện toán lượng tử và vật liệu tiên tiến.

Những thành tựu nổi bật

Nhờ nỗ lực của các nhà hoạch định chính sách, ngành công nghệ Trung Quốc đã đạt được những bước đột phá đáng nể bất chấp sự kiềm tỏa của Mỹ.

Nghiên cứu của Bloomberg vào năm 2024 đánh giá "Made in China 2025" là một thành công lớn. Trong số 13 công nghệ quan trọng mà các chuyên gia của Bloomberg theo dõi, Trung Quốc đã đạt vị trí dẫn đầu trong 5 lĩnh vực.

Đối với 8 lĩnh vực còn lại, Trung Quốc cũng đang bắt kịp nhanh chóng với phương Tây.

Điều đó có nghĩa thế giới ngày càng có nhiều người lái xe điện Trung Quốc, lướt web bằng smartphone Trung Quốc và cấp điện cho nhà ở bằng tấm pin mặt trời Trung Quốc.

Tuy nhiên, hai thành tựu nổi bật nhất của Trung Quốc là rút ngắn đáng kể khoảng cách với Mỹ trong lĩnh vực chip và trí tuệ nhân tạo (AI). Chip là nền tảng cốt lõi của toàn bộ hệ sinh thái công nghệ, còn AI là lĩnh vực được kỳ vọng sẽ tái định hình cách vận hành của nền kinh tế trong tương lai.

Tiến bộ về chip

Huawei có lẽ là ví dụ minh họa rõ nhất cho sự bền bỉ của ngành công nghệ Trung Quốc. Doanh số của Huawei lao dốc thê thảm sau khi bị Mỹ cho vào danh sách đen thương mại vào năm 2019.

Nhưng thay vì bỏ cuộc, công ty này đã dồn tiền cho nỗ lực nghiên cứu và phát triển, đồng thời bắt đầu làm việc với các nhà cung ứng công nghệ.

Vào năm 2023, Huawei ra mắt mẫu smartphone với chip 7-nanometer - điều Mỹ những tưởng là “nhiệm vụ bất khả thi” với các thiết bị kém tiên tiến.

Bloomberg Intelligence nhận định mẫu chip mới nhất của Huawei có thể có hiệu năng ngang ngửa với chip AI H20 của Nvidia - loại chip mà Nvidia đặc biệt thiết kế để tuân thủ các hạn chế của Mỹ. Và do Mỹ đã ngăn cản Nvidia xuất khẩu chip H20 sang Trung Quốc từ tháng 4 năm nay, nhiều khả năng doanh số bán chip của Huawei sẽ gia tăng. 

Tuy nhiên, các biện pháp hạn chế xuất khẩu của Mỹ vẫn có ảnh hưởng lớn đến tham vọng công nghệ của Trung Quốc. Goldman Sachs dự đoán tỷ lệ tự chủ về chip của Trung Quốc sẽ đạt 40% vào năm 2030, gần gấp đôi tỷ lệ của năm 2025.

Song, các ước tính trên vẫn cách xa mục tiêu của Bắc Kinh là đáp ứng 70% nhu cầu chip bán dẫn qua chuỗi cung ứng nội địa. Và phần lớn mức tăng nói trên cũng sẽ chỉ tập trung trong những loại chip thế hệ cũ. Nguyên nhân chủ yếu là do Trung Quốc gặp khó khăn trong việc thu mua thiết bị sản xuất.

Để đối phó, Trung Quốc đang tìm cách phát triển thiết bị sản xuất chip trong nước. Vào cuối năm 2024, Trung Quốc thông báo một nhà cung ứng nội địa đã sản xuất được máy in thạch bản với độ phân giải 65 nanometer hoặc tốt hơn.

Trước đó, máy in thạch bản tiên tiến nhất của Trung Quốc - do Shanghai Micro Electronics Equipment Group sản xuất - có độ phân giải kém hơn hẳn, vào khoảng 90 nanometer.

Đột phá về AI

Vào ngày 20/1, các nhà nghiên cứu tại DeepSeek đã cho ra mắt R1 - mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) có hiệu năng cao với chi phí chỉ bằng một phần nhỏ của OpenAI.

Và trước thềm dịp Tết Nguyên đán, ba phòng thí nghiệm Trung Quốc khác cũng công bố những mô hình AI mà họ khẳng định có thể sánh ngang hoặc vượt trội hơn mô hình o1 của OpenAI trên những chỉ tiêu quan trọng.  

Hiệu suất ấn tượng của các mô hình này, cùng với cách chúng được tung ra đồng loạt, khiến nhiều nhà quan sát ví đây như một “khoảnh khắc Sputnik” - thời điểm Liên Xô phóng vệ tinh nhân tạo đầu tiên lên quỹ đạo vào năm 1957, khiến Mỹ choáng váng vì lo ngại bị tụt hậu trong cuộc đua công nghệ. 

Sự xuất hiện của nhiều mô hình AI Trung Quốc báo hiệu rằng bất chấp các lệnh cấm và hạn chế xuất khẩu của Mỹ, Trung Quốc đang định hình lại cuộc đua toàn cầu.

Câu hỏi đặt ra là làm cách nào DeepSeek tạo ra được LLM có thể cạnh tranh với OpenAI dù không có những con chip tốt nhất từ Nvidia? Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) cho rằng câu trả lời là DeepSeek đã tập trung vào tính hiệu quả.

Cụ thể, các nhà nghiên cứu của DeepSeek đã tìm được cách khai thác nhiều sức mạnh tính toán hơn từ dòng chip mà Nvidia được phép xuất khẩu. Nhờ vậy mà họ có thể đào tạo các mô hình hiệu quả hơn với những con chip có ít sức mạnh tính toán hơn.

Ngoài ra, một điểm đáng chú ý là, DeepSeek R1 là mô hình mã nguồn mở, cho phép bất cứ ai trên thế giới xem xét, chỉnh sửa và cải tiến. Điều này trái ngược với cách tiếp cận độc quyền của các công ty Mỹ.

Việc mở nguồn các mô hình LLM giúp doanh nghiệp Trung Quốc mở rộng tầm ảnh hưởng trên thế giới và có khả năng định hình các tiêu chuẩn và thông lệ AI quốc tế.

Lợi ích khác của các dự án nguồn mở là chúng giúp thu hút nguồn lực và nhân tài toàn cầu đóng góp cho sự phát triển AI của Trung Quốc.

Chiến lược của DeepSeek đã phát huy hiệu quả rõ rệt. Tại Trung Quốc, từ tiểu thương cho đến bác sĩ đều tích cực học cách sử dụng những ứng dụng và phần mềm tích hợp công nghệ của công ty này.

Còn trên phạm vi toàn cầu, R1 đã vượt qua ChatGPT để trở thành ứng dụng miễn phí được tải nhiều nhất trên App Store của Apple tại Mỹ vào tháng 1/2025.

Ông Lee Kai-fu, nhân vật có tiếng tăm trong ngành AI toàn cầu, nhận định Trung Quốc đã rút ngắn cách biệt về phát triển AI với Mỹ xuống chỉ còn ba tháng.

Ông so sánh các biện pháp hạn chế của Mỹ giống như “con dao hai lưỡi” đối với ngành công nghệ Trung Quốc. Tuy các công ty Trung Quốc phải đối mặt với thách thức ngắn hạn, áp lực đó lại trở thành động lực để họ học hỏi và sáng tạo hơn nữa.

Kết quả là những công ty như DeepSeek đã tìm ra cách ứng dụng chip và thuật toán hiệu quả hơn và thực hiện được cú nhảy vọt.

Nhìn chung, ngành công nghệ Trung Quốc đã trụ vững trước áp lực ngày càng lớn từ Mỹ và thậm chí còn tạo ra bước đột phá trong nhiều lĩnh vực.

Thông qua quỹ đầu tư chiến lược và nhiều biện pháp hỗ trợ khác, Trung Quốc đang xây dựng hệ sinh thái công nghệ có khả năng tự chế tạo chip và phát triển các mô hình AI hàng đầu thế giới.

Thay vì ngăn cản đà tiến của Trung Quốc, áp lực từ Mỹ đã trở thành động lực thúc đẩy ngành công nghệ nước này. Nếu không cẩn thận, Mỹ hoàn toàn có khả năng bị Trung Quốc vượt mặt trong cuộc cạnh tranh giành ngôi vương công nghệ toàn cầu.