Trên sàn của một nhà máy sản xuất rượu gần 70 năm tuổi ở tây bắc Trung Quốc, hàng chục công nhân đang miệt mài dán nhãn bằng tay lên những chai baijiu, quốc tửu Trung Quốc.

Kể từ năm 2020, công ty kể trên - Shaanxi Qinyang Changsheng Brewing - đã ngập trong thua lỗ. Thế nhưng, công nhân vẫn ngày ngày cần mẫn làm việc bên trong nhà máy.

Khung cảnh tại Shaanxi Qinyang Changsheng có vẻ bất thường, nhưng thực chất hình này ảnh đang xuất hiện trên khắp Trung Quốc, trong bối cảnh các chủ doanh nghiệp và giới chức địa phương nỗ lực bảo vệ việc làm cũng như duy trì hoạt động của các nhà máy đang gặp khó khăn.

Cô Megan Xiao (35 tuổi), con gái của chủ tịch Shaanxi Qinyang Changsheng, gần đây chia sẻ với Bloomberg: “Nếu chúng tôi đóng cửa, công nhân sẽ mất thu nhập và không thể hưởng lương hưu”.

Nhà máy hiện sử dụng khoảng 300 công nhân, bao gồm một số người tham gia chương trình xoá đói giảm nghèo của chính phủ. Cô Xiao nói thêm: “Đóng cửa nhà máy sẽ gây ra những vấn đề xã hội to lớn cho khu vực của chúng tôi”.

Khó giải quyết như ngày xưa

Trong quá khứ, các nhà hoạch định chính sách Trung Quốc đã từng vật lộn suốt nhiều thập kỷ với vấn đề dư thừa công suất. Đến cuối những năm 1990, Thủ tướng Chu Dung Cơ đã có những động thái đầu tiên để giải quyết bài toán đó.

Vị quan chức họ Chu đã thúc đẩy chính phủ phát động một chiến dịch nhằm đóng cửa các doanh nghiệp nhà nước kém hiệu quả, lúc ấy đang hút cạn nguồn lực của nền kinh tế thông qua nguốn vốn và trợ cấp giá rẻ.

Số doanh nghiệp nhà nước kinh doanh thua lỗ, hoạt động không hiệu quả thu hẹp dần khi Bắc Kinh triển khai một loạt cải cách thân thiện với thị trường và đẩy mạnh thu hút vốn đầu tư nước ngoài.

Những bước đi đó đã tạo điều kiện cho nền kinh tế tỷ dân tăng trưởng hai chữ số trong hơn một thập kỷ, làm giảm bớt thiệt hại của tình trạng sa thải lao động hàng loạt và tạo tiền đề để Trung Quốc trở thành trung tâm sản xuất lớn nhất thế giới.

Ngay sau khi Chủ tịch Tập Cận Bình lên nắm quyền vào năm 2013, Bắc Kinh đã một lần nữa sử dụng chiến lược cũ nhằm giảm sản lượng thép và các hàng hoá thừa mứa khác, trong bối cảnh các nước cáo buộc Trung Quốc bán phá giá.

Tua nhanh đến hơn một thập kỷ sau, nền kinh tế quy mô hơn 19.000 tỷ USD của Trung Quốc giờ đây đang phải đối mặt với nhiều thách thức phức tạp, cả từ trong lẫn ngoài nước.

Khi nền kinh tế toàn cầu chững lại, nhu cầu của người tiêu dùng thế giới đối với nhiều sản phẩm Trung Quốc đang trở nên bão hoà. Nhu cầu của chính người Trung Quốc cũng sa sút đi.

Đồng thời, cuộc khủng hoảng bất động sản kéo dài nhiều năm vẫn tác động tiêu cực đến khối tài sản của người dân Trung Quốc, khiến người tiêu dùng ngày càng trở nên tiết kiệm, ngay cả khi giá cả trong nước đi xuống.

Bức tranh kinh tế khó khăn đã kéo tỷ lệ số công ty công nghiệp thua lỗ tại Trung Quốc lên mức cao nhất kể từ năm 2001 - đạt 22,8% vào năm 2024. Theo dữ liệu chính thức, tính đến cuối tháng 8 năm ngoái, Trung Quốc có tổng cộng 6,03 triệu doanh nghiệp trong lĩnh vực sản xuất.

Để ngăn chặn rủi ro mất việc cho người lao động và cứu vãn doanh thu cho doanh nghiệp, các chính quyền địa phương - vốn vẫn đang chật vật với gánh nặng nợ nần - phải triển khai nhiều chương trình cắt giảm thuế và trợ cấp.

Tình hình hiện tại khiến chính quyền Chủ tịch Tập Cận Bình phải vật lộn giữa hai mục tiêu xung đột nhau.

Một mặt, Bắc Kinh muốn tránh tình trạng thất nghiệp hàng loạt có nguy cơ gây bất ổn xã hội. Mặt khác, họ buộc phải đóng cửa các nhà máy đang sản xuất hàng hoá dư thừa - nguyên nhân thúc đẩy tình trạng giảm phát trong nước và một làn sóng thuế chống bán phá giá ở nước ngoài.

Tuy nhiên, lần này các lĩnh vực công nghiệp cần sự can thiệp lại chủ yếu là những ngành mà các công ty tư nhân đóng vai trò chủ đạo. Điều đó khiến Bắc Kinh khó kiểm soát những ai sẽ rời khỏi thị trường hơn.

Hơn nữa, đối với các nhà lãnh đạo cấp cao, việc làm của hàng trăm triệu dân là vấn đề nhạy cảm về mặt chính trị hơn là tăng trưởng kinh tế.

Hiện tại đã có những dấu hiệu cho thấy sự suy yếu của thị trường lao động đang trở thành một chủ đề nhạy cảm. Gần đây, Zhaopin - một trong những nền tảng tuyển dụng trực tuyến lớn nhất của Trung Quốc - đã lặng lẽ ngừng cung cấp dữ liệu tiền lương mà họ vẫn công bố trong ít nhất một thập kỷ qua.

Ngoài ra, cuộc chiến thương mại căng thẳng giữa Trung Quốc và chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump cũng đang làm trầm trọng thêm vấn đề của nền kinh tế lớn thứ hai thế giới.

Do tác động của cuộc thương chiến, hàng hoá xuất khẩu từ Trung Quốc sang Mỹ đang sụt giảm đáng kể, gây ảnh hưởng đến hàng triệu công nhân trong lĩnh vực sản xuất. Số liệu mới nhất vào tháng 5 chỉ ra xuất khẩu của quốc gia tỷ dân sang Mỹ đã lao dốc 34,5% so với cùng kỳ.

Ngay cả khi hai nước đã đạt thoả thuận đình chiến, giúp thuế quan mà Mỹ áp đặt lên hàng hoá Trung Quốc giảm mạnh từ 145% xuống 30%, xu hướng trên vẫn khó mà đảo ngược. Theo một ước tính của Deutsche Bank, sản xuất hiện chiếm khoảng 20% lực lượng lao động Trung Quốc - gấp đôi so với tỷ lệ của Mỹ.

Trong khi thái độ cứng rắn của Bắc Kinh trước chính sách thuế quan của Washington giành được sự ủng hộ của công chúng trong nước, một làn sóng sa thải và mất việc có thể nhanh chóng làm nản lòng người dân Trung Quốc.

Tuy vậy, Bắc Kinh vẫn nhìn nhận rằng họ cần giải quyết vấn đề dư thừa công suất. Khi Trung Quốc chuẩn bị cho cuộc chiến thương mại với Mỹ, vào tháng 3, Chủ tịch Tập Cận Bình và Thủ tướng Lý Cường đều cam kết sẽ xử lý cuộc cạnh tranh khốc liệt đang diễn ra trong một số lĩnh vực công nghiệp.

Đây là các cuộc cạnh tranh do tình trạng dư thừa công suất gây ra. Chúng buộc các công ty và người lao động phải tiếp tục làm việc dù lợi nhuận suy giảm, và có nguy cơ xoá sổ những doanh nghiệp yếu hơn.

Để tháo gỡ vấn đề, vào năm ngoái, chính phủ Trung Quốc đã cấm các địa phương triển khai các chương trình ưu đãi thuế hoặc trợ cấp mà không có sự chấp thuận của cấp trên.

Giới lãnh đạo cấp cao cũng kêu gọi ngân hàng ngừng cung cấp tín dụng cho các công ty thây ma - tức những doanh nghiệp phải sống dựa vào trợ cấp chính phủ hoặc vốn vay ngân hàng.

Trung Quốc không công bố số liệu chính thức về số lượng công ty thây ma. Nhưng theo ước tính của hãng tư vấn Kearney, vào năm 2023, số công ty thây ma tại đất nước tỷ dân đã tăng 27%, chiếm khoảng 3,4% tổng số doanh nghiệp.

Câu chuyện của Dayun Automobile

Hiếm khu vực nào có thể minh hoạ rõ nét cho những vấn đề của nền kinh tế Trung Quốc như tỉnh Sơn Tây. Nơi đây từng là thủ phủ sản xuất than ở phía tây bắc Trung Quốc, nhưng giờ người ta chỉ thấy hàng nghìn mỏ than bị bỏ hoang.

Gần 40% các công ty công nghiệp tại Sơn Tây đều báo lỗ vào năm ngoái - gần gấp đôi mức trung bình toàn quốc.

Trong bối cảnh Trung Quốc nỗ lực chấm dứt sự phụ thuộc vào công nghệ phương Tây, chính quyền ông Tập đã chuyển hướng đầu tư ra khỏi lĩnh vực cơ sở hạ tầng và bất động sản.

Họ thúc đẩy các tỉnh như Sơn Tây chuyển sang sản xuất hàng hoá tiên tiến, trong đó tập trung vào “ba lĩnh vực năng lượng mới” gồm pin mặt trời, xe điện và pin lithium-ion.

Dayun Automobile là một ví dụ điển hình cho cuộc chuyển đổi đó. Vào thời kỳ hoàng kim, nhà sản xuất xe tải này từng cung cấp hàng nghìn công việc có mức lương cao nhất cho người dân tại Yuncheng, một thành phố cổ với 5 triệu dân, cách nhà máy rượu baijiu ba giờ đi tàu.

Sau khi doanh số đạt đỉnh vào năm 2017, Dayun - giống như nhiều nhà sản xuất ô tô khác trên cả nước - chuyển hướng sang thị trường xe điện theo lời kêu gọi của chính phủ. Nhưng, họ phải rất chật vật để bán những chiếc sedan cao cấp được coi là Bentley của Trung Quốc.

Ông Zhao Xinzheng, nhân viên bán hàng cho Dayun cách đây hai thập kỷ, nhấn mạnh Sơn Tây không phù hợp để sản xuất ô tô. Vị trí sâu trong đất liền của tỉnh này khiến việc vận chuyển linh kiện và thành phẩm trở nên tốn kém. Hơn nữa, Sơn Tây cũng không có một chuỗi cung ứng phụ tùng đủ sức cạnh tranh.

Song, các doanh nghiệp tại Sơn Tây lại có một lợi thế, đó là sự hỗ trợ của chính quyền địa phương. Các doanh nghiệp nói chung sẽ được hưởng ưu đãi tài chính nếu xây nhà máy tại đây, trong khi xe tải của Dayun được miễn phí đường cao tốc để thúc đẩy doanh số bán hàng.

Bản cáo bạch của Dayun vào năm 2020 - khi công ty cố gắng IPO để tài trợ cho kế hoạch mở rộng sang lĩnh vực xe điện - có thể cho thấy phần nào mối quan hệ giữa doanh nghiệp này và chính quyền địa phương.

Bản cáo bạch cho thấy trong ba năm liền trước nỗ lực IPO, một phần ba số xe tải của Dayun được bán cho một công ty thuộc sở hữu hoàn toàn của chính quyền thành phố Yuncheng.

Bên cạnh đó, các ưu đãi thuế của chính quyền Yuncheng còn chiếm khoảng 10% lợi nhuận của Dayun. Chưa kể, Dayun cũng nhận được trợ cấp cho doanh số xe điện từ năm 2017 đến năm 2018, tương đương một phần năm lợi nhuận của công ty trong giai đoạn này.

Dù vậy, ngay cả khi được hỗ trợ mạnh tay, Dayun vẫn không thể sống sót trong một thị trường xe điện cạnh tranh gay gắt. Ước tính Trung Quốc có khoảng 140 thương hiệu xe điện, nhưng theo công ty tư vấn Alixpartners thì chỉ 20 trong số đó dự kiến sẽ có lãi vào cuối thập kỷ này.

Vào năm ngoái, Dayun bị các nhà cung ứng đệ đơn kiện vì không thanh toán đúng hạn. Sau quá trình kiện tụng, Dayun đã bắt đầu tái cấu trúc theo lệnh của toà án vào tháng 11, với lý do khó khăn về dòng tiền.

Song, sau khi cắt giảm khoảng một nửa nhân viên, các công nhân hiện tại cho biết Dayun vẫn tiếp tục sản xuất xe tải thay vì tìm một hướng đi khác cho chính mình.

“Dayun không thể phá sản”, ông Zhao, cựu nhân viên bán hàng, nhấn mạnh trong một cuộc phỏng vấn với Bloomberg. “Chính quyền sẽ không bao giờ cho phép điều đó xảy ra”.