Sáng sớm tại Ashulia – vùng ngoại ô phía tây bắc thủ đô Dhaka – hàng nghìn công nhân nam nữ vội vã di chuyển qua những con đường nhỏ đầy ổ gà, dưới sự hướng dẫn của lực lượng bảo vệ giao thông để bảo đảm an toàn và điều tiết dòng người vào các nhà máy may mặc.

Khu công nghiệp này đóng góp phần lớn thu nhập xuất khẩu cho Bangladesh – quốc gia hơn 173 triệu dân – và phần lớn công nhân đã duy trì nhịp sống như vậy suốt gần một năm qua, bất chấp đợt bất ổn chính trị nghiêm trọng kể từ cuộc chiến giành độc lập năm 1971, theo Nikkei Asia.

Cuộc đụng độ giữa người biểu tình và lực lượng an ninh vào tháng 7/2024 buộc một số nhà máy may phải đóng cửa trong nhiều ngày. Việc chính quyền đình chỉ dịch vụ internet để ngăn chặn biểu tình cũng làm gián đoạn liên lạc giữa nhà máy và khách hàng quốc tế. Dù vậy, giá trị xuất khẩu hàng may mặc trong tháng đó vẫn cao hơn cùng kỳ năm trước.

Tuy nhiên, cú sốc lớn hơn đến từ chính sách thuế của Tổng thống Donald Trump – trong đó có quần áo – đã làm đảo lộn kế hoạch của các thương hiệu cũng như nhà bán lẻ Mỹ, vốn là khách hàng lớn nhất của ngành dệt may Bangladesh.

Bắt đầu từ tháng 9 năm ngoái, hàng tháng Mỹ nhập khẩu quần áo từ Bangladesh với tốc độ tăng trưởng hai con số đến 46%, đưa quốc gia Nam Á này ngang hàng với Trung Quốc – nền sản xuất lâu năm dẫn đầu thị trường Mỹ. Nhưng từ khi ông Trump công bố kế hoạch đánh thuế “đối ứng” toàn cầu vào tháng 4, tất cả đảo ngược.

Với nguy cơ thuế nhập khẩu từ Bangladesh tăng gấp ba lần, các nhà mua hàng của Mỹ bắt đầu rút đơn hàng và yêu cầu chiết khấu lớn từ nhà cung ứng. Các nhà sản xuất may buộc phải tạm ngưng tuyển dụng để tiết kiệm tiền mặt và cảnh báo sẽ sa thải hàng loạt. Những công ty yếu hơn bắt đầu giữ lương hoặc ngừng sản xuất, khiến công nhân biểu tình.

Trong tháng 5, nhập khẩu quần áo từ Bangladesh vào Mỹ giảm 8,2% so với cùng kỳ năm trước. Mặc dù dữ liệu tháng 6 vẫn chưa được công bố ở Washington, số liệu xuất khẩu Bangladesh cho thấy đà giảm đã vượt mức 10%. Tình hình dự kiến càng tệ hơn trong tháng 7 khi các nhà máy may Việt Nam được dự báo là sẽ được hưởng ưu đãi thuế, tạo lợi thế cạnh tranh rõ rệt.

Tuy nhiên vào ngày thứ Sáu, các nhà sản xuất may Bangladesh cuối cùng cũng thở phào nhẹ nhõm: Tổng thống Trump đã quyết định áp thêm mức thuế 20% đối với hàng may Việt Nam và Bangladesh.

“Hôm nay, chúng ta đã tránh được mức thuế đối ứng có thể lên tới 35%,” ông Khalilur Rahman – cố vấn An ninh quốc gia Bangladesh – chia sẻ, đồng thời cho biết phái đoàn đã sang Washington đàm phán và cam kết Bangladesh mua nhiều máy bay Mỹ, lúa mì, bông, khí tự nhiên hóa lỏng và các sản phẩm khác.

“Đây là tin vui cho ngành may và hàng triệu người phụ thuộc vào nó. Chúng ta cũng giữ được khả năng cạnh tranh toàn cầu và mở ra cơ hội tiếp cận thị trường tiêu dùng lớn nhất thế giới.”

Sự bất định về thuế trước đó đã khiến cả nền kinh tế Bangladesh trong tình trạng căng thẳng. Tương tự nhiều quốc gia Đông và Đông Nam Á khác, tốc độ phát triển kinh tế gần đây của Bangladesh tăng cao nhờ xuất khẩu sản phẩm sử dụng nhiều lao động vào các nước phương Tây.

Song ngành xuất khẩu của họ lệ thuộc gần như hoàn toàn vào ngành dệt may: quần áo và sản phẩm dệt chiếm 90% giá trị xuất khẩu, trong đó thị trường Mỹ là lớn nhất.

Khi ông Trump trở lại Nhà Trắng vào tháng 1, mức thuế nhập khẩu trung bình áp với hàng may từ Bangladesh là 16,8%. Quyết định thuế “Ngày Giải phóng” công bố vào tháng 4 đã có thể thêm 37% thuế cho Bangladesh.

Trong bối cảnh này, một nữ công nhân ở Ashulia chia sẻ với Nikkei Asia: “Tôi không biết điều gì sẽ xảy ra. Nhiều người trong chúng tôi đến từ nông thôn. Nếu bị sa thải hàng loạt, chúng tôi có thể sẽ rơi vào đói nghèo.”

Ha-Meem Group – một trong những nhà xuất khẩu hàng đầu Bangladesh với khoảng 80.000 lao động – có đến 90% sản phẩm dành cho thị trường Mỹ.  Các khách hàng của họ bao gồm Abercrombie & Fitch, Tommy Hilfiger và American Eagle Outfitters.

Cũng như nhiều doanh nghiệp xuất khẩu khác ở Bangladesh, Ha-Meem đã tạm dừng tuyển dụng giữa bối cảnh hỗn loạn thương mại.

Ông Md. Masudur Rahman, phụ trách mảng tuân thủ và phát triển bền vững của tập đoàn, chia sẻ với Nikkei hồi tháng 6 rằng nếu mức thuế 37% có hiệu lực:
“Công ty có thể không còn lựa chọn nào khác ngoài việc sa thải quy mô lớn để tồn tại.”

Theo báo cáo của CPD – một trung tâm chính sách ở Dhaka – hơn 100 doanh nghiệp may mặc Bangladesh chỉ xuất khẩu sang Mỹ và 300 đơn vị có hơn 50% sản lượng nhắm vào thị trường này. Tổ chức này dự báo nếu mức thuế tăng chỉ 10%, tổng xuất khẩu quần áo của Bangladesh sang Mỹ sẽ giảm từ 34% đến 60%.

Các nhà sản xuất hàng may mặc Bangladesh trước đó đã đứng ngồi không yên trước lo ngại rằng các thỏa thuận thương mại của Mỹ với những quốc gia châu Á khác có thể đẩy họ vào thế bất lợi.

Từ tháng 2, Việt Nam đã vượt qua Trung Quốc để trở thành nguồn cung cấp hàng may mặc lớn nhất cho Mỹ, trong bối cảnh xuất khẩu từ Trung Quốc sụt giảm nhanh chóng do mức thuế của Trump áp dụng đối với quốc gia gia này lên tới 145%. 

Để duy trì khả năng cạnh tranh, các doanh nghiệp dệt may Bangladesh cho rằng mức thuế cơ bản do Mỹ áp dụng không nên chênh lệch quá 5 điểm phần trăm so với các đối thủ như Việt Nam.

“Các nhà mua hàng quốc tế đã nói rõ rằng nếu mức chênh lệch thuế vượt quá ngưỡng này, phần chênh lệch sẽ buộc Bangladesh phải gánh, nếu không họ sẽ chuyển nguồn cung sang quốc gia khác,” ông Mahmud Hasan Khan, Chủ tịch Hiệp hội các nhà sản xuất và xuất khẩu hàng may mặc Bangladesh (BGMEA), kiêm Giám đốc điều hành Tập đoàn Rising – đơn vị cung cấp hàng cho các nhà bán lẻ Mỹ như Target, Costco Wholesale và Lands’ End – cho biết.

Dù mức thuế cuối cùng không tăng cao như lo ngại ban đầu, giáo sư kinh tế Selim Raihan thuộc Đại học Dhaka vẫn cảnh báo rằng bức tranh toàn cảnh vẫn chưa rõ ràng khi đàm phán thương mại Mỹ - Trung chưa có hồi kết.

Nếu mức thuế của Trung Quốc vẫn giữ ở mức 55%, Bangladesh có thể hưởng lợi từ việc chuyển dịch đơn hàng. Ngược lại, nếu khoảng cách thuế giữa hai nước thu hẹp hoặc bị xóa bỏ, sức hấp dẫn của Bangladesh sẽ suy giảm. Theo nhóm nghiên cứu CPD, các nhà nhập khẩu Mỹ nhiều khả năng sẽ yêu cầu nhà cung cấp Bangladesh chia sẻ gánh nặng tài chính do thuế tăng.

“Trong bối cảnh chi phí vay vốn, chi phí năng lượng và chi phí kinh doanh nói chung tại Bangladesh đều tăng cao, nhiều doanh nghiệp sẽ rất khó xoay xở với gánh nặng bổ sung này,” nhóm nghiên cứu cảnh báo. “Đặc biệt, các doanh nghiệp xuất khẩu nhỏ có thể không thể trụ vững trên thị trường Mỹ.”

Giá cước và chi phí hoạt động tăng cao, cùng yêu cầu môi trường và lao động mới từ khách hàng phương Tây khiến nhiều doanh nghiệp nhỏ khó có thể trụ vững nếu phải gánh thêm thuế.

Tập đoàn Ha-Meem chẳng hạn, đã lắp đặt hệ thống điện mặt trời, cắt giảm chất thải và theo đuổi các giải pháp sản xuất bền vững, song các quan chức cho biết mức thuế cao có thể khiến một số dự án năng lượng xanh bị trì hoãn.

Triển vọng giảm doanh số tại Mỹ cũng khiến các doanh nghiệp Bangladesh tìm cách mở rộng sang thị trường khác. Denim Expert – nhà cung cấp quần jeans cho các thương hiệu Mỹ như DKNY và Sean John – hiện đang khai thác thị trường Australia và Nhật Bản. 

“Chúng tôi đã bắt đầu cung cấp hàng cho Kmart Australia,” ông Mohiuddin Rubel, Giám đốc công ty cho biết, đồng thời nhận định các thị trường này có tiềm năng với phân khúc hàng hóa giá trị cao. Tuy nhiên, ông cũng bày tỏ lo ngại rằng những nỗ lực này có thể không đủ để bù đắp cho doanh số sụt giảm từ Mỹ.

Nhóm CPD cho biết nhiều nhà sản xuất may Bangladesh đã quay hướng sang khai thác thị trường EU nhưng điều này cũng đưa đến cạnh tranh gay gắt và sức ép giảm giá xuất khẩu.

Trông cậy vào chiến lược mới, ông Asif Ibrahim – chủ Newage Group – cho rằng Bangladesh có thể biến thách thức thành cơ hội, trở thành quốc gia cạnh tranh và đổi mới trong chuỗi cung ứng toàn cầu.  

Theo các lãnh đạo ngành, áp lực từ thuế quan Mỹ có thể thúc đẩy quá trình tự động hóa sản xuất trong ngành dệt may Bangladesh.

“Máy móc đang thay thế công nhân may mặc,” ông Masudur Rahman từ Ha-Meem cho biết. “Cơ giới hóa giúp giảm chi phí sản xuất, nâng cao hiệu suất và tiến tới sản xuất không chất thải trong thời gian ngắn. Chúng tôi đang đáp ứng nhu cầu lớn hơn với ít lao động hơn để giữ tính cạnh tranh.”

Tại một nhà máy ở Ashulia, Ha-Meem đã triển khai 5 hệ thống cắt vải tự động, thay thế hàng loạt công nhân từng làm việc trên sàn xưởng.

Một số công nhân được đào tạo kỹ năng máy móc vì chuyển đổi tự động hóa đã có cơ hội việc làm mới. Ví dụ như Solema Akter Shumi (31 tuổi), vừa được nhận vào làm tại nhà máy mới ở Gazipur – vùng ngoại ô phía Bắc Dhaka. Trước đó, cô bị thất nghiệp khi nhà máy cũ bất ngờ đóng cửa vào tháng 3, song kỹ năng mới giúp cô trở thành ứng viên lý tưởng.

Một số đồng nghiệp cũ như nhiều người lao động bị sa thải đã tổ chức biểu tình để đòi trả lương.

Nhiều công nhân hiện tại lo ngại mức thuế sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế. Arzina Sultana – công nhân tại một nhà máy Gazipur – chia sẻ: “Chúng tôi không biết ông Trump là ai hay ông định làm gì. Nhưng quản lý cứ nhắc tới chiến tranh thương mại có thể ảnh hưởng đến chúng tôi.”

“Hai con tôi đang đi học. Toàn bộ lương của tôi dành cho học phí, trong khi chồng kéo xe ba gác lo tiền thuê nhà và thực phẩm. Nếu tôi mất việc, con cái không biết đến đâu học nữa,” cô nói.