Nhiều dự án trọng điểm đã nhập thép chế tạo từ nước ngoài 

Chia sẻ trong Hội thảo ngành thép Việt Nam 2025, ông Lê Phụng Thắng - Phó Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp Cơ khí Việt Nam (VAMI) cho biết, thép là nền tảng của ngành cơ khí chế tạo. Cụ thể, thép chính là vật liệu cốt lõi cho mọi lĩnh vực cơ khí chế tạo như sản xuất máy móc, thiết bị công nghiệp, kết cấu xây dựng, phương tiện giao thông, năng lượng, quốc phòng, điện tử.. 

Theo đó, nhu cầu thép của ngành cơ khí cũng có nhiều đặc thù khác biệt so với các ngành khác. Ngành cơ khí có nhu cầu đa dạng về chủng loại, như thép kết cấu, hợp kim, tấm/cuộn dày/mỏng, đặc chủng, chất lượng cao, khuôn mẫu... Ngành cơ khí cũng đòi hỏi tiêu chuẩn sản phẩm thép khắt khe, như về độ bền, chất lượng gia công, truy xuất nguồn gốc, chứng nhận quốc tế…

“Tuy nhiên, thực tế là phần lớn lượng thép chế tạo chất lượng cao cần thiết cho nhu cầu trong nước vẫn phải nhập khẩu, bởi sản xuất trong nước chưa đáp ứng chủng loại/tiêu chuẩn. Điều này đã làm tăng chi phí, giảm chủ động, ảnh hưởng tiến độ, chất lượng, sức cạnh tranh của các doanh nghiệp Việt Nam trong ngành cơ khí chế tạo.

Do các doanh nghiệp cơ khí phải nhập khẩu thép nhiều, khiến ngành thép trong nước khó đầu tư chuyên sâu vì thiếu liên kết đơn hàng lớn từ cả ngành cơ khí. Việc hai ngành phát triển rời rạc khiến chuỗi giá đứt gãy, hậu quả là Việt Nam chưa hình thành được liên kết mạnh giữa ngành cơ khí chế tạo và ngành thép theo chiều sâu.”, ông cho biết.

Trong năm 2024, Việt Nam đã nhập khẩu 10,27 triệu tấn thép HRC - gần gấp đôi sản lượng nội địa (6,58 triệu tấn); cùng 237.000 tấn thép tròn chế tạo NK chuyên phục vụ ngành máy móc và thiết bị đặc biệt. Năm 2023, thị trường không có nhu cầu về thép tròn chế tạo công nghệ cao. Điều này tương đương với việc nhập khẩu thép phục vụ ngành cơ khí chế tạo chiếm tỷ trọng rất lớn trong tổng cầu vật liệu ngành.

Hệ quả của tăng trưởng nhập khẩu nói trên là: doanh nghiệp cơ khí trong nước phải chịu giá vật liệu đầu vào biến động liên tục – khiến chi phí sản xuất tăng; doanh nghiệp cũng rất khó kiểm soát chất lượng, giảm sức cạnh tranh; không chủ động được nguồn vật liệu cho các dự án lớn do phụ thuộc quá lớn vào nhập khẩu.  

Để dễ hình dung, ông ví dụ thế này. Trung tâm Hội chợ Triển lãm Quốc gia đã được xây dựng thần tốc trong 10 tháng, nhưng chỉ cần một loại mác thép như ống thép dùng để gắn kết dàn giáo, vì lý do gì đó mà không về Việt Nam kịp, công trình có thể kéo dài từ một đến hai năm.

Những thách thức lớn cho ngành thép và cơ khí 

Ông cho rằng, sự phát triển của ngành cơ khí sẽ là động lực rất lớn cho sự phát triển của ngành thép. Nếu cơ khí có đơn hàng lớn - ổn định – đa dạng, có nhiều dự án lớn và nội địa hóa mở rộng, hội nhập và tận dụng được các FTA cũng như tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu như mục tiêu đã đề ra lâu nay; thì ngành thép cũng sẽ được hưởng lợi lớn.

“Việc tăng tỷ lệ nội địa hóa sản phẩm kỹ thuật cao, giảm phụ thuộc nhập khẩu của các doanh nghiệp cơ khí – chế tạo sẽ tạo động lực rõ ràng cho phát triển ngành thép trong nước.

Ví dụ thực tế, khi ngành ô tô, đóng tàu phát triển mạnh, tạo nhu cầu lớn về thép tấm dày, thép hợp kim, đã buộc các nhà máy thép đầu tư dây chuyền mới, nâng chất lượng sản phẩm. Nhờ đó, chuỗi cung ứng vật liệu nội địa được khép kín, giảm nhập khẩu, tăng giá trị gia tăng.

Cơ khí chế tạo lớn mạnh là "đầu kéo" giúp ngành thép phát triển về lượng và chất, làm chủ vật liệu nền tảng của công nghiệp hiện đại.”, ông nhấn mạnh.

Lý thuyết là thế, nhưng thực tế, đôi bạn cơ khí - thép đều đang đứng trước những thách thức lớn khiến cả không thể cùng trưởng thành.

Đầu tiên, nhu cầu của các doanh nghiệp cơ khí ở Việt Nam khá phân tán với chủng loại đa dạng. Mỗi ngành, mỗi dự án cơ khí cần loại thép riêng, tiêu chuẩn khác nhau; các đơn hàng nhỏ lẻ gây khó cho doanh nghiệp thép đầu tư/tối ưu sản xuất.

Thứ hai, năng lực sản xuất của các doanh nghiệp trong nước chưa đáp ứng được tất cả nhu cầu. Doanh nghiệp thép chưa chủ động được các loại thép chế tạo chất lượng cao, thép đặc chủng; còn phụ thuộc lớn vào nhập khẩu. Doanh nghiệp cơ khí Việt chủ yếu hoạt động ở khâu giá trị thấp, thiếu năng lực thiết kế, chế tạo linh kiện, sản phẩm tinh xảo.

Thứ ba, doanh nghiệp sợ đầu tư lớn – rủi ro cao. Đầu tư sản xuất thép chế tạo đòi hỏi vốn lớn, công nghệ cao, nhưng thị trường nội địa còn nhỏ, không ổn định, rủi ro tài chính cao. Ví dụ: doanh nghiệp nội địa đầu ngành thép là Hòa Phát hiện chủ yếu sản xuất các đơn hàng thép lớn để tối ưu lợi nhuận, công ty không nhận các đơn hàng nhỏ lẻ cùng công nghệ cao vì khó lời.

Ngược lại, các doanh nghiệp Trung Quốc mạnh ở cả mọi mặt. Doanh nghiệp Trung Quốc có thể cung cấp các sản phẩm cho nhu cầu cơ bản lẫn cho quốc phòng. Hơn nữa, doanh nghiệp Trung Quốc bán hàng cho cả thế giới, nên họ chủ động hơn trong việc tối ưu giá theo sản lượng.  

Thứ tư, cả doanh nghiệp cơ khí lẫn thép của Việt Nam đang phải chịu sự cạnh tranh gay gắt. Nếu xét ở tất cả khía cạnh như giá, chất lượng, tiêu chuẩn quốc tế cao…; doanh nghiệp Việt rất khó cạnh tranh khi chưa làm chủ công nghệ và chuỗi cung ứng.  

Cuối cùng, cả hai ngành đều thiếu hệ sinh thái liên kết; thiếu liên minh sản xuất phụ trợ, cụm công nghiệp, trung tâm R&D, hệ thống kiểm định – tiêu chuẩn hóa chung.

“Cơ khí không mạnh, thép khó đầu tư chuyên sâu; thép không đủ chủng loại, cơ khí càng khó phát triển. Nếu không có giải pháp liên kết, hai ngành sẽ tiếp tục phát triển rời rạc, khó nâng tầm chuỗi giá trị.”, Phó Chủ tịch VAMI kết luận. 

Đây cũng là loại bài toán hết sức nan giải, như câu hỏi “con gà có trước hay quả trứng có trước?”.

Những giải pháp để thoát ra khỏi các vòng luẩn quẩn

Để thoát ra khỏi vòng luẩn quẩn và phá tan những xiềng xích trói buộc vô hình nói trên, ông đề xuất 5 giải pháp dưới đây. 

Liên kết - tập trung hóa nhu cầu: doanh nghiệp cơ khí cần phối hợp thành lập các liên minh ngành (theo lĩnh vực như ô tô, đóng tàu, năng lượng, thiết bị công nghiệp...) để gom nhu cầu, đặt hàng tập trung, tạo quy mô đủ lớn cho doanh nghiệp thép mạnh dạn đầu tư sản xuất thép chế tạo đặc thù. 

Các hiệp hội ngành đóng vai trò kết nối, làm đầu mối tổng hợp đơn hàng, chuẩn hóa tiêu chuẩn kỹ thuật, lập kế hoạch cung ứng vật liệu trung/dài hạn.

Đồng phát triển sản phẩm - tiêu chuẩn hóa: doanh nghiệp thép và cơ khí cần phối hợp ngay từ quá trình thiết kế, phát triển sản phẩm; nhằm xác định rõ yêu cầu kỹ thuật, tiêu chuẩn, vật liệu, từ đó doanh nghiệp thép chủ động đầu tư dây chuyền phù hợp và kiểm soát chất lượng đầu ra.

Việc tiêu chuẩn hóa sản phẩm và quy trình kiểm định, truy xuất nguồn gốc, giúp giảm rủi ro, tạo lòng tin cho các dự án lớn và xuất khẩu. 

Theo ông, các doanh nghiệp Việt nên bỏ qua tư duy “mạnh ai nấy làm”. Nhiều công ty cơ khí – chế tạo xem sản phẩm của mình như “bí mật công nghệ” và không chịu chia sẻ cho người khác. Vậy nên, VAMI đã không thể thống kê được đầy đủ sản phẩm cơ khí mà doanh nghiệp Việt có thể làm. VAMI đành phải đi xin số liệu ở Hải quan, song số liệu của Hải quan lại khá chung chung.  

Đầu tư công nghệ và chuyển đổi xanh – số: doanh nghiệp thép cần đầu tư dây chuyền sản xuất hiện đại, công nghệ luyện thép sạch; nâng cao chất lượng sản phẩm, đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế và các yêu cầu xanh hóa, giảm phát thải. 

Phần mình, doanh nghiệp cơ khí đẩy mạnh tự động hóa, chuyển đổi số trong thiết kế – chế tạo, chủ động tiếp nhận công nghệ mới, tăng sức cạnh tranh, nâng tỷ lệ nội địa hóa. 

Hiện tại, cả Hòa Phát lẫn Formosa đang tập trung lắng nghe các doanh nghiệp cơ khí để dần dần có thể đáp ứng được các nhu cầu nhỏ của ngành này.

Chính sách hỗ trợ tạo đơn hàng lớn, giảm rủi ro đầu tư: Nhà nước cần ban hành chính sách đặt hàng trước, bảo lãnh tiêu thụ sản phẩm thép chế tạo cho các dự án trọng điểm. Ngoài ra, Nhà nước cũng có thể hỗ trợ tín dụng ưu đãi, giảm thuế nhập khẩu thiết bị công nghệ cao cho các doanh nghiệp đầu tư dây chuyền sản xuất thép chế tạo đặc thù.

Ưu tiên phát triển các dự án điểm liên kết ba bên (Nhà nước – Doanh nghiệp – Hiệp hội) trong những lĩnh vực then chốt như đóng tàu, ô tô, thiết bị điện, năng lượng.

Phát triển hệ sinh thái phụ trợ - nâng cao năng lực nhân lực: đầu tư phát triển khu công nghiệp phụ trợ, trung tâm R&D, phòng thử nghiệm, trung tâm kiểm định vật liệu; hỗ trợ đào tạo nhân lực kỹ thuật cao cho cả ngành thép lẫn cơ khí.

Tại Trung Quốc, có những Khu công nghiệp hoặc Khu chế xuất chuyên phục vụ các doanh nghiệp cơ khí – chế tạo và thép. Chính phủ Trung Quốc đã ra những chính sách vay ưu đãi hoặc giảm giá thuê nhà máy/kho bãi rõ ràng cho doanh nghiệp hai ngành này khi vào các đặc khu, còn doanh nghiệp ngành khác thì tính như giá trung bình của thị trường.

Khuyến khích doanh nghiệp phụ trợ trong nước tham gia sâu vào chuỗi sản xuất, cung cấp linh kiện, vật tư, dịch vụ kỹ thuật, giảm phụ thuộc nhập khẩu.

“Sắp tới, Chính phủ có thể sẽ ra những quy định về tỷ lệ nội địa bắt buộc trong các dự án trọng điểm. Thể chế hóa với luồng ưu tiên cho các dự án trọng điểm, mắc ở đâu sẽ gỡ ở đấy ngay; sẽ có sự tham gia ở các Nhà nước – ban ngành – doanh nghiệp để tháo gỡ vấn đề càng nhanh càng tốt. Tức bên trên sẽ quản lý trực tiếp các dự án lớn.

Dù thế, hiện tại câu chuyện nội địa hóa này cũng chưa khả dĩ lắm. Khi đề nghị doanh nghiệp Việt tham gia các dự án trọng điểm trong nước thì ai cũng gật đầu, nhưng khi hỏi phải lấy nguyên liệu/linh kiện ở đâu trong nội địa thì không ai biết. Đây cũng là một vòng luẩn quẩn khác của hai ngành cơ khí – thép Việt”, ông miêu tả.