Bàn về câu chuyện phát triển thị trường năng lượng tại Diễn đàn "Xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch: Thách thức và cơ hội cho doanh nghiệp" do VCCI và Tạp chí Diễn đàn Doanh nghiệp tổ chức chiều 18/12, các ý kiến đều cho rằng, nếu không có một thị trường cạnh tranh, không chỉ người dân mà EVN cũng chịu thiệt hại.

Mỗi khi điều chỉnh tăng giá điện, dư luận lại dậy sóng, điều này khiến EVN chịu lỗ, trong khi người dân cũng cảm thấy chưa hài lòng do thiếu minh bạch.

Từ 2027, người dân có thể chọn đơn vị cung cấp điện

Nhắc lại đề xuất của Bộ Công Thương về thị trường điện cạnh tranh, ông Hồ Đình Thám, Cố vấn thường trú về thị trường điện, Cục Điện lực, cho hay Bộ Công Thương vừa hoàn thiện và gửi Bộ Tư pháp thẩm định Dự thảo Quyết định của Thủ tướng Chính phủ.

Một trong những điểm quan trọng là từ năm 2027, các khách hàng sử dụng điện đáp ứng đủ điều kiện sẽ không còn bị bó buộc vào một nhà cung cấp duy nhất. Thay vào đó, họ được quyền lựa chọn mua điện từ các đơn vị bán lẻ khác nhau trên thị trường, cơ chế giá cũng sẽ có sự thay đổi căn bản.

Theo ông, trước đó, Nghị quyết số 70 ngày 20/8 của Bộ Chính trị đã đặt ra lộ trình rất cụ thể đến năm 2026 hình thành thị trường bán buôn điện cạnh tranh hoàn chỉnh và đầu năm 2027 triển khai thị trường bán lẻ điện cạnh tranh.

Điểm cốt lõi của định hướng này là trao quyền lựa chọn sử dụng điện cho người tiêu dùng cuối cùng. Trong một thị trường cạnh tranh thực sự, các đơn vị bán điện phải chủ động tìm kiếm khách hàng, đưa ra mức giá và dịch vụ hấp dẫn nhất. Khi đó, người sử dụng điện có quyền lựa chọn nhà cung cấp phù hợp, thay vì chỉ thụ động chấp nhận một mức giá như hiện nay, ông Thám cho biết.

Phân tích thêm về thực trạng của thị trường điện, ông Nguyễn Quang Huân, Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội nhấn mạnh rằng, hiện Việt Nam cũng chưa có hành lang pháp lý hoàn chỉnh cho thị trường điện bán buôn cạnh tranh, cho cơ chế hợp đồng mua bán điện trực tiếp (DPPA), hay cho thị trường tín chỉ carbon; đó là những công cụ rất quan trọng trong xu thế hội nhập và phát triển bền vững.

"Bài học từ nhiều quốc gia cho thấy thị trường năng lượng chỉ có thể vận hành minh bạch nếu được đặt trên nền tảng pháp lý ổn định, nhất quán và dự báo được trong dài hạn", ông Huân nói thêm.

Về thực tiễn, ông nhấn mạnh, nhiều bất cập đang ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển của thị trường năng lượng. Cơ chế giá chưa phản ánh đủ chi phí và rủi ro, gây khó khăn cho nhà đầu tư và làm giảm động lực đổi mới công nghệ.

Cơ chế điều chỉnh giá điện còn chậm, thiếu tính dự báo, không đáp ứng yêu cầu thị trường mở và hội nhập. Cơ quan điều tiết năng lượng chưa có đủ tính độc lập, trong khi dữ liệu thị trường như giá giao dịch, phụ tải, phương thức vận hành hệ thống… chưa được công bố minh bạch, ảnh hưởng tới năng lực dự báo và niềm tin của doanh nghiệp.

Công nghệ số, dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo vẫn chưa được áp dụng mạnh mẽ trong giám sát giao dịch, ngăn ngừa rủi ro và phát hiện bất thường, khiến hoạt động giám sát chủ yếu mang tính thủ công và phản ứng chậm.

Ông Huân cho biết, những yếu tố nêu trên cho thấy thị trường năng lượng Việt Nam đang bước vào một giai đoạn phát triển mới nhưng bộ công cụ quản lý, pháp lý và giám sát vẫn chưa theo kịp yêu cầu thực tiễn.

"Nếu không cải cách kịp thời sẽ gặp khó khăn trong việc thu hút nguồn lực xã hội, đặc biệt là đầu tư tư nhân và đầu tư nước ngoài vào hạ tầng năng lượng, trong khi nhu cầu phát triển kinh tế – xã hội ngày càng lớn", ông nói.

Giải pháp nào để phát triển thị trường điện cạnh tranh?

Để người dân được mua điện từ một thị trường cạnh tranh, ông Thám nêu ra ba giải pháp, thứ nhất, mở rộng thị trường, cần thiết kế lại cấu trúc theo hướng có nhiều đơn vị phát điện, nhiều bên mua buôn và bán lẻ hơn.

Về mặt kỹ thuật và thể chế, cần cho phép các tổng công ty điện lực tham gia trực tiếp vào hoạt động mua bán điện trên thị trường, đồng thời chuyển giao rõ ràng trách nhiệm tham gia thị trường bán buôn cho các tổng công ty này, từ đó tạo ra cạnh tranh thực chất giữa các đơn vị phân phối.

Cần có thêm các cơ chế khuyến khích để nhiều nhà máy điện tham gia thị trường hơn, qua đó tăng quy mô và chiều sâu của thị trường điện cạnh tranh, ông đề xuất.

Thứ hai là việc hoàn thiện cơ chế giữa bên bán và bên mua điện nhằm quản lý rủi ro. Theo ông Thám, hợp đồng mua bán điện là công cụ phổ biến tại nhiều thị trường điện trên thế giới. Tuy nhiên, tại Việt Nam, các hợp đồng hiện nay chủ yếu được ký kết giữa Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) và các nhà máy phát điện, chưa tạo ra nhiều lựa chọn cho các chủ thể khác trong thị trường.

Để thị trường bán buôn điện phát triển đúng nghĩa, cần đa dạng hóa các loại hình hợp đồng và phương thức giao dịch, cho phép các bên mua và bán điện có thể chủ động tìm đến nhau, đàm phán và ký kết hợp đồng phù hợp.

Điều này không chỉ gia tăng mức độ cạnh tranh mà còn giúp các bên tham gia thị trường nâng cao khả năng quản lý rủi ro trong quá trình mua bán điện. Mặc dù một số loại hợp đồng đã được quy định trong các văn bản pháp lý, nhưng trên thực tế vẫn chưa được triển khai rộng rãi, đòi hỏi phải tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý trong thời gian tới.

Thứ ba là hoàn thiện cơ chế hình thành giá điện thị trường. Theo ông Hồ Đình Thám, giá điện được ví như “nhiệt kế” phản ánh trạng thái cung - cầu của hệ thống điện. Tuy nhiên, trong thực tế, giá điện hiện nay chưa phản ánh đầy đủ và chính xác quan hệ cung cầu, do cơ chế định giá chưa hoàn thiện.

Ông cho rằng cần thiết lập cơ chế giá điện bám sát tín hiệu thị trường, phản ánh đúng chi phí và mức độ khan hiếm của nguồn điện. Khi giá điện được hình thành đúng theo cung - cầu, mức giá sẽ đủ hấp dẫn để thu hút nhà đầu tư, khuyến khích phát triển các nguồn điện mới, đặc biệt là các nguồn điện linh hoạt và năng lượng sạch.

Nhắc đến vai trò của cơ chế, Đại biểu Quốc hội Nguyễn Quang Huân cho rằng việc thí điểm bán lẻ điện nông thôn chưa thành công, một phần do cơ chế phân phối và giá điện chưa hợp lý. Điều này càng khẳng định nhu cầu thiết kế lại thị trường sao cho các khâu hoạt động độc lập, minh bạch, nhờ đó thu hút nguồn lực và mang lại lợi ích rõ ràng cho người dân và doanh nghiệp.

Vì vậy, ông Huân nhấn mạnh, việc sửa đổi toàn diện Luật Điện lực cần được ưu tiên hàng đầu. Luật Điện lực sửa đổi phải đặt mục tiêu xác lập cơ chế thị trường bán buôn, bán lẻ cạnh tranh đúng nghĩa, khuyến khích nhiều thành phần kinh tế tham gia vào cả ba khâu: phát điện, truyền tải và phân phối, nhưng với yêu cầu tách bạch rõ ràng.

"Kinh nghiệm quốc tế cho thấy thị trường điện chỉ vận hành minh bạch và hiệu quả khi các khâu này được tách bạch, giá điện phản ánh đúng quan hệ cung cầu và cơ quan điều tiết hoạt động độc lập", ông Huân nói.