Bàn về câu chuyện tạo sức bật cho kinh tế Việt Nam tại Diễn đàn Kinh tế mới Việt Nam 2025 với chủ đề: "Sức bật kinh tế Việt Nam: từ nội lực tới chuỗi giá trị toàn cầu" diễn ra chiều 2/10, các chuyên gia đã chỉ ra nguyên nhân khiến tăng trưởng có dấu hiệu chậm lại và nêu giải pháp, kiến nghị đổi mới mô hình tăng trưởng.

TS. Nguyễn Đức Hiển, Phó Trưởng Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương chỉ ra rằng, mô hình tăng trưởng kinh tế của Việt Nam nhìn chung vẫn là truyền thống và chịu rủi ro cao từ rào cản thuế quan của các nước.

Cùng với đó là nguy cơ “bị bỏ lại phía sau” nếu quá trình bắt nhịp, đón bắt công nghệ không thành công. Gần đây, chính sách thuế đối ứng của Mỹ đang gây những tác động tiêu cực đến sản xuất và tăng trưởng kinh tế khi Việt Nam là một trung gian sản xuất và công nghệ…

Dấu hiệu của mô hình "xuất khẩu hộ"

Phân tích cụ thể hơn, Phó Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương chỉ rõ: Khu vực FDI đóng góp vào GDP khoảng 20% và trong nước đóng góp 80%. Tuy nhiên xuất khẩu của FDI chiếm tới 71,3%. FDI chi phối trong xuất khẩu các sản phẩm điện tử, máy tính và linh kiện, giày dép, dệt may.

Đáng chú ý trong thời gian gần đây, dòng tiền chi trả sở hữu ra nước ngoài có xu hướng tăng mạnh.

Liên quan đến sự tham gia chuỗi giá trị toàn cầu, tỷ lệ doanh nghiệp Việt Nam có kết nối tham gia chuỗi giá trị toàn cầu thấp, chỉ có khoảng 18%, giảm 17 điểm phần trăm so với năm 2009 và chủ yếu tập trung ở các doanh nghiệp lớn. Chất lượng các ngành cung ứng nội địa được đánh giá là chưa cao. Riêng công nghiệp hỗ trợ mới đáp ứng được khoảng 10-15% nhu cầu trong nước.

Ở trong nước, dựa trên tính toán, đánh giá tác động của các xu hướng truyền thống lên tốc độ tăng trưởng, các mục tiêu, ông Hiển nêu rõ: “Việc duy trì mô hình tăng trưởng cũ trên cơ sở xu hướng, cách thức khai thác các động lực tăng trưởng truyền thống sẽ trở thành một thách thức lớn với mục tiêu tăng trưởng nếu không có thay đổi yêu cầu liên quan đến mô hình tăng trưởng”.

Cùng với năng suất nhân tố tổng hợp (TFP), nếu không thực sự cải thiện về năng suất lao động thì khó có thể đạt được các mục tiêu tăng trưởng hai con số. Vì vậy, “đột phá về khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo phải hướng đến dịch chuyển, tăng đóng góp của TFP và năng suất lao động vào tăng trưởng”, ông Hiển cho biết.

"Chúng ta xuất khẩu điện thoại có thể lớn về mặt giá trị nhưng giá trị gia tăng thu được thấp. Đây là điều đáng suy nghĩ. Hàm lượng giá trị gia tăng chỉ đạt khoảng 12%. Tỷ lệ này thấp hơn tỷ lệ của ngành công nghiệp chế tạo khoảng 18%”, ông nhấn mạnh.

Tại phiên đối thoại đặc biệt với ông Trần Quốc Khánh, nguyên Thứ trưởng Bộ Công Thương, GS.TS. Hoàng Văn Cường, Thành viên Hội đồng Tư vấn chính sách của Thủ tướng Chính phủ thẳng thắn chỉ ra rằng, kim ngạch xuất khẩu cao nhưng giá trị gia tăng thu được thấp là một biểu hiện của tình trạng "xuất khẩu hộ".

Khi đó, nội lực của nền kinh tế chưa được phát huy tối đa. Sự kết nối và lan tỏa từ khu vực FDI sang các doanh nghiệp trong nước còn rất hạn chế. Hàm lượng giá trị gia tăng trong nước của các hàng hóa xuất khẩu chủ lực chỉ chiếm khoảng từ 30 đến 35%.

Mặt khác, sản xuất trong nước chủ yếu tập trung vào khâu gia công, lắp ráp, chủ yếu đảm nhận những khâu có giá trị gia tăng thấp trong chuỗi giá trị và nằm ở đáy đường cong nụ cười. Hệ quả là năng suất lao động Việt Nam thuộc nhóm thấp nhất thế giới và chậm được cải thiện. 

“Nếu không thay đổi, chúng ta sẽ bỏ lỡ cơ hội của thời kỳ dân số vàng và có nguy cơ rơi vào bẫy thu nhập trung bình”, Phó Chủ tịch Hội Khoa học Kinh tế Việt Nam cho biết.

Không nên tăng trưởng bằng mọi giá

Ông chỉ ra, các xu thế về cách mạng xanh, chuyển đổi số, trí tuệ nhân tạo (AI), tự động hóa đang làm thay đổi cấu trúc sản xuất và vị thế thương mại toàn cầu. Ở nhiều lĩnh vực mới, khoảng cách giữa quốc gia phát triển và đang phát triển được coi như cùng đứng trên vạch xuất phát. Nhiều quốc gia đã điều chỉnh chiến lược, tìm cách tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu để gia tăng sức chống chịu và tận dụng cơ hội mới.

"Đây là thời điểm để Việt Nam bứt phá, tạo sức bật đi lên từ nội lực để thực hiện khát vọng vươn lên", GS.TS. Hoàng Văn Cường khẳng định; đồng thời, chuyên gia kinh tế này cũng nhấn mạnh, nếu hành động phù hợp, kịp thời, Việt Nam có thể tham gia từ đầu vào những ngành mới nổi, công nghệ cao, trở thành mắt xích quan trọng trong chuỗi cung ứng toàn cầu, thay vì dừng ở khâu gia công, lắp ráp.

"Đây là con đường phát triển nhanh, bền vững để đạt được tốc độ tăng trưởng hai con số, tạo sức bật để Việt Nam thực hiện mục tiêu trở thành nước phát triển có thu nhập cao vào năm 2045", GS.TS. Hoàng Văn Cường nhấn mạnh.

TS. Nguyễn Đức Hiển cũng nêu ra ba định hướng phát triển trong thời gian tới. Theo ông, đầu tiên, Việt Nam không nên bắt buộc tăng trưởng bằng mọi giá mà phải bảo đảm ổn định vĩ mô và tăng khả năng chống chịu, nội lực của nền kinh tế, bởi lẽ nếu lạm phát quá cao thì cái  giá phải trả sẽ lớn hơn nhiều việc đạt được một mục tiêu tăng trưởng.

Ông nhấn mạnh, điều kiện tiên quyết khi điều hành chính sách tiền tệ tài khóa là phải làm cho môi trường đầu tư cơ bản có sự ổn định. Gần đây, những vấn đề tỷ giá tác động rất nhiều đến ổn định vĩ mô, ông chỉ ra.

Định hướng thứ hai mà chuyên gia kiến nghị là phải thay đổi tư duy nhận thức để cởi mở hơn một số ngành mới như: Kinh tế vũ trụ, kinh tế tầm thấp, kinh tế chia sẻ, hành lang pháp lý từ Luật Đất đai cũng cần thông thoáng hơn.

Thứ ba là phải thay đổi phương thức hỗ trợ khu vực doanh nghiệp. Qua khảo sát, cơ bản các chính sách hỗ trợ doanh nghiệp vừa và nhỏ đang chưa thực sự là tạo được đòn bẩy lớn cho doanh nghiệp.

Vì vậy, ông Hiển cho rằng, không nên các bộ ngành lại vừa ban hành chính sách và vừa có các trung tâm, các cục để thực hiện chính sách đấy. Nên để các hiệp hội và doanh nghiệp thực hiện.

Về cơ chế thu hút doanh nghiệp FDI, Phó Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương cũng đề nghị phải có thay đổi, áp dụng cơ chế hậu đãi, tức là theo kết quả còn hiện chúng ta chủ yếu là ưu đãi đầu vào mới.

Bên cạnh đó, phải tạo hạ tầng, nguồn nhân lực tốt, các hỗ trợ khác chứ không phải là ưu đãi về thuế, TS. Hiển khuyến nghị.