Gặp ông Nguyễn Thái Bình – Giám đốc Học viện Concepts (VCS), chuyên gia trong lĩnh vực dịch vụ ẩm thực (F&B) – tại một quán cà phê nhộn nhịp ở trung tâm Sài Gòn, ông không nhìn vào thực đơn mà chỉ tay về phía chiếc loa thông báo chuyển khoản phía quầy: “Đó là biểu tượng của nền kinh tế số – nơi tiền mặt không còn chiếm ưu thế”.

Tuy nhiên, ông Bình nhanh chóng chỉ ra một nghịch lý đang diễn ra. Tại nhiều hàng quán nhỏ, những tấm biển “không nhận chuyển khoản, chỉ dùng tiền mặt” bắt đầu xuất hiện trở lại. Cùng lúc, các quy định mới về thuế buộc hộ kinh doanh cá thể phải xuất hóa đơn điện tử và nộp thuế theo doanh thu – một thay đổi lớn với mô hình kinh doanh truyền thống.

Theo ông, những động thái này cho thấy nền kinh tế số không lùi lại, nhưng đang bước vào giai đoạn điều chỉnh – nơi cả người bán lẫn người mua buộc phải thích nghi với một hệ sinh thái số hóa toàn diện, minh bạch hơn và gắn chặt với nghĩa vụ tài chính.

Câu hỏi tôi gặp nhiều nhất sẽ là: Không biết mình có đang "thuộc diện kê khai" không? Nhiều chủ quán tưởng đang an toàn vì nộp thuế khoán 900.000 - 1.200.000 đồng/tháng, nhưng khi tính lại doanh thu thực tế từ 80–200 phần/ngày, với giá trị trung bình 35.000, họ đều vượt mốc 1 tỷ/năm. Nếu áp thuế 4,5% doanh thu, thuế nộp có thể tăng gấp hàng chục lần. Ngoài ra còn là nỗi lo lắng bị có bị truy thu cho 5 tháng đầu năm nếu kê khai doanh thu đúng từ tháng 6/2025. 

Phần lớn hộ kinh doanh không có nền tảng kế toán và công nghệ. Họ quen làm bằng kinh nghiệm, không quen làm bằng dữ liệu. Vì vậy, khi phải đối mặt với hóa đơn điện tử, kê khai doanh thu thật, họ loay hoay giữa hai nỗi lo: Lo bị xử phạt và lo không biết làm sao cho đúng. 

Chưa kể đến sẽ tùy mô hình có thể dùng tới máy tính tiền và tổng chi phí chuyển đổi phần cứng và phần mềm có thể tốn 15-20 triệu. Đây là chi phí không nhỏ với quán phở, bánh mì, cà phê bình dân. Các mức phạt hiện tại rất cao và cũng chưa rõ ràng áp dụng trên hành vi bán hàng không lập hóa đơn hay số lượng hóa đơn. 

Hệ thống thuế điện tử hay ở tình trạng quá tải, quán không thể vừa bán vừa mở thiết bị, kết nối, in hóa đơn đúng quy trình để đồng bộ doanh thu. Chưa kể việc đóng thuế chỉ được ghi nhận khi cơ quan thuế nhận được tiền, nhưng nếu hệ thống lỗi hay vì lí do nào mà không nhận được, người nộp sẽ bị phạt do nộp chậm. 

Hộ kinh doanh chưa biết xuất hóa đơn điện tử Hộ kinh doanh cho khách hàng sẽ là bao nhiêu %. Đối với ngành ăn uống, nếu là nhập hàng, chế biến (sản xuất) rồi bán thì mức thuế ít nhất cũng 4.5%, chưa kể hóa đơn đầu vào (nếu có). 

Nhưng là hộ kinh doanh sẽ không được khấu trừ thuế, nếu hóa đơn đầu vào là 5% thì mức thuế phải chịu lên tới 9.5%. Như vậy thuế sẽ đánh trên doanh thu thật nhưng mà mức xuất ra cho khách hàng thì chưa rõ, và dĩ nhiên giá cả cho người tiêu dung cuối sẽ tăng do thuế GTGT, ảnh hưởng hành vi tiêu dùng.

Rõ ràng việc số hóa và minh bạch thuế là cần thiết. Nhưng với các hộ kinh doanh nhỏ, hành trình từ thói quen thủ công sang quy trình điện tử lại không hề đơn giản. Theo ông, cần điều chỉnh gì trong cách triển khai để quá trình này trở nên khả thi và công bằng hơn?

Chuyển từ thuế khoán sang kê khai là hướng đi đúng để đảm bảo công bằng và minh bạch tài chính, đặc biệt khi nền kinh tế đang tiến tới số hóa. Tuy nhiên, cách triển khai hiện nay đang đặt gánh nặng quá lớn lên vai những người yếu thế nhất là các tiểu thương, quán nhỏ, người buôn bán lâu năm nhưng thiếu kiến thức cũng như kỹ năng sử dụng nền tảng số. Nếu cộng tất cả chi phí từ thuế tới cả thuê kế toán dịch vụ để kê khai, chi phí hộ kinh doanh chi ra cũng không khác với công ty nhiều.

Chi phí tăng gấp 2-3 lần. Chẳng hạn quán bún bò 80 tô/ngày với giá 35.000 đồng/tô có thể bị truy thu 4,5% trên doanh thu hơn 1 tỷ/năm (xấp xỉ 45 triệu/năm tiền thuế), chưa kể BHXH bắt buộc từ 1/7, máy móc, phần mềm, giá điện tăng, nguyên liệu tăng do cần hóa đơn đầu vào, phí thuê đơn vị kế toán kê khai thuế, lương tối thiểu điều chỉnh từ 1/7/2025

Nguyên vật liệu mua từ chợ truyền thống không có hóa đơn GTGT nên không có đầu vào hợp lệ để khấu trừ, khiến số thuế phải nộp đội lên gấp nhiều lần vì không được trừ chi phí. 

Tuy nhiên, thời điểm hiện tại, sức mua đang suy yếu rõ rệt. Theo báo cáo thị trường kinh doanh ẩm thực tại Việt Nam 2024 của iPOS và Nestlé, 50% doanh nghiệp F&B chọn không tăng giá để giữ khách, khách hàng giảm chi tiêu trên mỗi lần mua, chọn sản phẩm giá rẻ hơn. Vì vậy, tăng giá mà thiếu chiến lược có thể khiến hộ kinh doanh mất khách nhanh hơn.

Một bài học mà về tăng giá mà các hộ kinh doanh có thể tham khảo là Highlands Coffee. Năm 2022 họ có chiến lược tăng giá với chiến lược thông minh: Giữ nguyên một số sản phẩm cốt lõi (core product); tăng dần, kết hợp khuyến mãi; tăng có điều kiện (tăng size, combo kèm quà…) để tạo cảm giác lời hơn.

Với các công ty thì vốn đã lợi thế về việc xuất hóa đơn cho khách theo chuẩn (8% cho đồ ăn, 10% cho tiêu thụ đặc biệt) nên việc khấu trừ thuế đầu không gặp nhiều khó khăn. Giờ là lúc tuân thủ xuất đầy đủ hóa đơn trong ngày. Đồng thời doanh nghiệp cũng có nhân viên kế toán, nhân viên thuế để theo dõi và cập nhật thay đổi.

Với các hộ kinh doanh, tâm lý lo lắng, dè dặt, chờ đợi. Tâm lý sợ thuế hơn là hiểu thuế. Không ai muốn trốn, nhưng không biết cách nào làm đúng mà không bị phạt vì những lỗi kỹ thuật nhỏ. Chưa kể câu chuyện khi nghe “không lập 7260 tờ hóa đơn, ban quản trị chung cư bị phạt thuế gần 120 tỷ đồng”, càng làm dấy lên tâm lý sợ.

Nhiều quán đang rục rịch tăng giá nhưng chưa có chiến lược, không dám công khai ghi rõ “đã bao gồm thuế” vì sợ khách phản ứng. 

Tôi có một số kiến nghị. Gia hạn 6 tháng để các chính sách ra được phổ biến tới người dân và áp dụng quen dần, không truy thu doanh thu quá khứ (chỉ áp dụng từ tháng chuyển đổi trở đi)

Phân tầng áp dụng. Có thể cân nhắc áp dụng cho doanh thu hơn 3 tỷ trước, thử nghiệm với nhóm 1-3 tỷ đồng để tránh gây sốc đến năm 2026. Vì nếu áp dụng hơn 1 tỷ là gần như đối tượng rất rộng và thiếu kiến thức công nghệ, chi phí chuyển đổi rất cao như đề cập ở trên.

Cho phép khấu trừ chi phí thiết bị/ phần mềm trong 6-12 tháng. Hỗ trợ phần mềm miễn phí 6 tháng đầu, cung cấp máy POS theo hình thức thuê nhằm giúp hộ không phải đầu tư lớn ban đầu.

Ngân hàng hỗ trợ gói vay 0% lãi suất dưới 20 triệu để hộ kinh doanh trang bị thiết bị và phần mềm. Ủy quyền đại lý thuế, cụ thể cho phép hộ kinh doanh ký hợp đồng khoán dịch vụ kế toán để tuân thủ đúng quy định kê khai thuế. 

Cơ quan thuế cần cập nhật phần mềm e-tax để tránh bị lỗi, hotline 24/7 hỗ trợ. Tập huấn thực hành miễn phí, ưu tiên nhóm ngành F&B vì đặc thù vận hành phức tạp hơn các ngành bán lẻ.

Về phía người kinh doanh, việc cần làm là đăng ký đại lý thuế hỗ trợ 3–6 tháng đầu nhằm tránh sai sót hóa đơn, phạt 3–5 triệu/lần. Chọn gói POS có điện thoại kèm máy in giúp tiết kiệm 70% so với máy tính tiền.

Để tránh tăng giá đột ngột, nên áp dụng Menu cobo - size - quà tặng. Lấy hóa đơn đầu vào càng nhiều càng tốt nhằm minh bạch chi phí cost; kê khai tồn kho theo hướng dẫn.

Cuối cùng là truyền thông minh bạch, dán bảng thông báo “Giá đã bao gồm VAT” hay “quán có hóa đơn điện tử” để khách hàng nhận biết.

Từ tháng 1/2020, Italia đã áp dụng hình thức xổ số hóa đơn điện tử (VAT receipt lottery) như một biện pháp nhằm giảm tình trạng gian lận và trốn khai thuế giá trị gia tăng. Người tiêu dùng khi lấy hóa đơn có cơ hội tham gia rút thăm trúng thưởng, qua đó khuyến khích họ chủ động yêu cầu hóa đơn mỗi khi mua sắm.

Tương tự, Đài Loan đã rất thành công với chương trình xổ số quốc gia gắn liền với hóa đơn. Người dân có thể nhận được những giải thưởng hấp dẫn nếu lấy và lưu giữ hóa đơn sau khi mua hàng. Nhờ đó, việc yêu cầu hóa đơn trở thành một thói quen phổ biến, góp phần nâng cao tính minh bạch và hiệu quả trong quản lý thuế.

Một ví dụ nổi bật khác là Hàn Quốc, quốc gia đã triển khai một loạt chính sách sau khủng hoảng tài chính năm 1997 để thu hẹp chênh lệch trong hệ thống thuế giữa người làm công ăn lương và giới tiểu thương – vốn thường thiếu minh bạch trong kê khai thu nhập. 

Chính phủ nước này đã khuyến khích người dân sử dụng thẻ tín dụng, thẻ ghi nợ và hóa đơn tiền mặt bằng cách áp dụng chính sách khấu trừ thuế cho người tiêu dùng chi tiêu qua thẻ vượt một tỷ lệ nhất định so với thu nhập. 

Đồng thời, từ năm 2005, Hàn Quốc triển khai chương trình hóa đơn may mắn – người tiêu dùng có thể nhận giải thưởng lên đến 100 triệu won nếu thanh toán qua thẻ và tham gia rút thăm.

Đối với người bán, Hàn Quốc cũng có chính sách hỗ trợ mạnh mẽ như khấu trừ thuế VAT từ 0,5–2% cho giao dịch qua thẻ, hỗ trợ chi phí lắp đặt máy POS, và áp dụng chế tài nghiêm khắc đối với hành vi từ chối thanh toán bằng thẻ hay lập hóa đơn sai. Đặc biệt, những người tố cáo hành vi gian lận này còn được thưởng tiền mặt.

Nhờ các chính sách đồng bộ, Hàn Quốc đã chứng kiến sự tăng trưởng vượt bậc trong tỷ lệ thanh toán không dùng tiền mặt – từ 8.9% tổng chi tiêu cá nhân năm 1997 lên đến hơn 51% vào năm 2009. Đồng thời, tỷ lệ khai thuế của hộ kinh doanh cũng được cải thiện đáng kể, góp phần minh bạch hóa nền kinh tế.

Vâng xin cảm ơn ông về cuộc trò chuyện!

Nội dung: Đức Huy

Thiết kế: Vân Miên