Việt Nam đang đứng trước một cơ hội lịch sử để vươn lên trong chuỗi giá trị công nghệ toàn cầu, đặc biệt trong lĩnh vực bán dẫn. Tuy nhiên, thách thức lớn nhất và mang tính quyết định lại nằm ở khoảng cách về nhân lực chất lượng cao.

Đây là nhận định được bà Trần Thị Ánh Nguyệt, Chuyên gia kinh tế của Ngân hàng Thế giới, đưa ra tại Diễn đàn Thúc đẩy Đổi mới Sáng tạo và Phát triển các ngành Công nghệ chiến lược, diễn ra chiều 2/10 tại Hòa Lạc.

Theo phân tích của bà Nguyệt, nền kinh tế Việt Nam đang ở trong một "giai đoạn bản lề". Sau hai thập kỷ chuyển đổi mạnh mẽ để trở thành một trung tâm lắp ráp điện tử và xuất khẩu công nghệ cao của khu vực, đất nước cần một cú hích mới để tiến lên nấc thang tiếp theo. Bà nhấn mạnh rằng: "Trong hai mươi năm tới đây, chúng ta cần vươn lên mạnh mẽ hơn, hướng tới các ngành sản xuất và dịch vụ dựa trên tri thức công nghệ".

Trong bối cảnh đó, ngành bán dẫn nổi lên như một trụ cột chiến lược. Dù đã liên tục nằm trong top 10 thế giới về xuất khẩu vi mạch, Việt Nam hiện mới chỉ tập trung vào các công đoạn có giá trị gia tăng thấp như lắp ráp, kiểm thử và đóng gói truyền thống. 

Dựa trên một báo cáo đánh giá toàn diện của Ngân hàng Thế giới, bà Nguyệt chỉ ra ba cửa sổ cơ hội chính để Việt Nam có thể tạo ra đột phá. Thứ nhất là mở rộng phân đoạn thiết kế hậu kỳ dựa trên nền tảng sẵn có với hơn 40 công ty đang hoạt động. Thứ hai là thực hiện một bước nhảy vọt để tiến vào lĩnh vực thiết kế tiền kỳ, phân đoạn mang lại giá trị gia tăng cao nhất. Cuối cùng là định hướng phát triển công nghệ đóng gói tiên tiến.

Tuy nhiên, để nắm bắt những cơ hội này, vấn đề nhân lực nổi lên như một rào cản lớn nhất. Bà Nguyệt đặt câu hỏi: "Vậy tại sao chúng ta lại cần nhắc đến nhân lực trước tiên?". Bà khẳng định, đối với mọi quốc gia, nguồn nhân lực chất lượng cao và nhân tài công nghệ là "điều kiện tiên quyết, là một trong ba điều kiện then chốt nhất để phát triển công nghệ cao".

Thực tế đang cho thấy một khoảng cách đáng báo động. Để tham gia vào lĩnh vực thiết kế chip tiền kỳ, khoảng một phần ba vị trí kỹ sư tại các công ty hàng đầu thế giới đòi hỏi bằng thạc sĩ hoặc tiến sĩ. Trong khi đó, tại Việt Nam, "tỉ lệ nhân lực đã trình độ này chỉ khoảng 4%". 

Tương tự, trong lĩnh vực đóng gói tiên tiến, các thị trường hàng đầu yêu cầu tới 80% nhân lực có trình độ đại học trở lên, một con số cao gấp 10 lần so với nguồn cung hiện tại của Việt Nam trong các phân đoạn liên quan.

Bà Nguyệt đã đúc kết về thách thức cốt lõi này bằng một nhận định thẳng thắn: "Vốn thì có thể thu xếp, công nghệ có thể nhập khẩu, thế nhưng nhân tài thì vừa khó xây, vừa khó giữ, và đây cũng sẽ là cái thách thức lớn nhất".

Để giải quyết bài toán nhân lực, chuyên gia Ngân hàng Thế giới đã đề xuất một chiến lược gồm ba trụ cột cần được triển khai đồng bộ. Trước hết, cần tập trung phát triển nhân tài công nghệ trong nước, đồng thời phải có chính sách hiệu quả để thu hút và giữ chân các chuyên gia. 

Tiếp theo, Việt Nam phải đầu tư mạnh mẽ vào cơ sở hạ tầng và các thiết bị hiện đại phục vụ cho công tác nghiên cứu và đào tạo. Cuối cùng là xây dựng các cụm động lực đổi mới sáng tạo, nơi có sự gắn kết chặt chẽ và thực chất giữa viện nghiên cứu, trường đại học và doanh nghiệp.

Những thách thức cụ thể cũng được chỉ ra, trong đó có tình trạng chảy máu chất xám khi "gần 65% tài năng công nghệ hàng đầu của Việt Nam không về nước làm việc sau khi du học". 

Sự thiếu hụt cơ sở hạ tầng nghiên cứu cũng là một rào cản thực tế, buộc các nhóm thiết kế trong nước phải gửi sản phẩm ra nước ngoài để chế tạo thử, một quy trình có thể kéo dài từ 6 đến 10 tháng. 

Hơn nữa, chi phí cơ hội cao, ước tính khoảng 18.000 USD cho một học viên cao học ngành STEM, cùng với mức hỗ trợ còn hạn chế, đã khiến nhiều người tài năng lựa chọn đi làm ngay thay vì theo đuổi các bậc học cao hơn.

Cuối cùng, bà Trần Thị Ánh Nguyệt tái khẳng định vai trò trung tâm của con người trong cuộc đua công nghệ. Bà tin rằng: "Phát triển nhân tài công nghệ chính là cái chìa khóa mở ra cánh cửa tương lai công nghệ của Việt Nam". Nếu có một chiến lược đầu tư "đúng, đủ" được triển khai ngay từ bây giờ, Việt Nam hoàn toàn có thể thu hẹp khoảng cách nhân tài và vươn lên mạnh mẽ trong vòng 5 đến 10 năm tới.