Năm 1992, giữa chuyến công tác nhằm tái khẳng định con đường cải cách kinh tế của Trung Quốc, nhà lãnh đạo Đặng Tiểu Bình đã ghé thăm một cơ sở đất hiếm ở Nội Mông. Tại đây, ông đã nói một câu mang tính tiên tri, đặt nền móng cho chiến lược công nghiệp của Trung Quốc trong gần 40 năm sau: "Trung Đông có dầu mỏ, Trung Quốc có đất hiếm".

Câu nói này không đơn giản là thể hiện sự tự hào về tài nguyên địa chất mà còn là một mệnh lệnh, một tuyên bố rằng Bắc Kinh sẽ xem 17 nguyên tố kim loại đất hiếm có tầm quan trọng chiến lược vượt xa một loại hàng hóa thông thường, là một đòn bẩy quyền lực của tương lai.

Vào thời điểm năm 1992, tầm nhìn này có vẻ hoang đường, Mỹ vẫn là bá chủ của ngành công nghiệp đất hiếm. Nhưng lời tiên tri của Đặng Tiểu Bình đã khởi động một cuộc "trường chinh" công nghiệp, một cuộc cờ dài hơi mà kết quả của nó ngày hôm nay đang định hình lại trật tự thế giới.

Lịch sử các siêu cường hiện đại luôn gắn liền với việc kiểm soát một nguồn tài nguyên chiến lược.

Một tài nguyên được coi là chiến lược khi nó hội tụ ba yếu tố: thiết yếu cho nền văn minh, không thể thay thế bằng thứ khác, và có nguồn cung phân bổ tập trung về mặt địa lý. Việc nắm độc quyền một tài nguyên như vậy sẽ mang lại ba loại quyền lực tối thượng: kinh tế, quân sự và chính trị.

Ngày nay, đất hiếm chính là tài nguyên chiến lược đó. 17 nguyên tố đất hiếm là thành phần không thể thiếu cho mọi công nghệ hiện đại. Không có đất hiếm, sẽ không có iPhone, không có xe điện Tesla, không có tua-bin gió, và quan trọng hơn, không có các hệ thống vũ khí tối tân như máy bay chiến đấu F-35 hay tên lửa dẫn đường chính xác.

Đậu tương không phải là tài nguyên chiến lược. Mỹ từng là nhà cung cấp đậu tương lớn trên thế giới, nhưng khi quan hệ thương mại Mỹ - Trung căng thẳng vào năm 2018 và 2025, Trung Quốc dễ dàng từ bỏ nguồn đậu tương của Mỹ và thay thế bằng hàng của Brazil, Argentina,...

Trái lại, khi Trung Quốc đe dọa siết chặt kiểm soát đất hiếm, cả thế giới phải run rẩy vì không còn nguồn nào cung cấp đủ loại tài nguyên tối quan trọng cho nền văn minh hiện đại này.

Hành trình trở thành bá chủ đất hiếm của Trung Quốc là một chiến lược quyết liệt và hiệu quả. Bắt đầu từ những năm 1990, Bắc Kinh đã tung ra các gói trợ cấp khổng lồ, nới lỏng các quy định về môi trường, cho phép các công ty trong nước bán phá giá đất hiếm ra thị trường toàn cầu.

Phương Tây, bị mê hoặc bởi giá rẻ, đã mắc một sai lầm mang tính lịch sử. Họ vui vẻ đóng cửa các mỏ khai thác của chính mình, điển hình là mỏ Mountain Pass ở California vào năm 2002, và "thuê ngoài" toàn bộ công đoạn sản xuất gây ô nhiễm và tốn kém này cho Trung Quốc.

Mỹ và phương Tây xem đó là sự tối ưu hóa kinh tế, nhưng thực chất, đó là hành động tự tước đi một năng lực chiến lược.

Đến năm 2010, Trung Quốc đã kiểm soát tới 95% sản lượng đất hiếm toàn cầu. Nhưng sự thống trị thực sự không nằm ở việc khai thác, mà là ở khâu tinh chế. Biến quặng thô thành kim loại có thể sử dụng là một quy trình hóa học cực kỳ phức tạp và độc hại. Trung Quốc đã dành 30 năm để hoàn thiện công nghệ này.

Ngày nay, dù các nước khác đã bắt đầu khai thác trở lại, họ vẫn phải vận chuyển quặng thô đến Trung Quốc để tinh chế. Bắc Kinh hiện chiếm khoảng 70% thị phần khai thác đất hiếm nhưng kiểm soát tới 90% năng lực tinh chế và 92% năng lực sản xuất nam châm đất hiếm của cả thế giới.

Khi tranh chấp xảy ra, đòn bẩy đất hiếm đã được sử dụng một cách điêu luyện. Năm 2010, giữa mâu thuẫn liên quan tới đảo Điếu Ngư/Senkaku, Trung Quốc đã lặng lẽ cắt đứt nguồn cung đất hiếm tới Nhật Bản, làm giá cả tăng vọt và gây hoảng loạn cho ngành điện tử, xe điện và quốc phòng của đất nước mặt trời mọc.

Gần đây hơn, vào tháng 10/2025, trước sức ép từ các lệnh cấm vận chip AI của Mỹ, Bắc Kinh đã tuyên bố kiểm soát chặt hoạt động xuất khẩu đất hiếm và ngăn cấm các nước bán sản phẩm chứa đất hiếm có nguồn gốc từ Trung Quốc nếu không có sự đồng ý của Bắc Kinh.

Lời đe dọa này là quá đủ để buộc Mỹ phải ngồi vào bàn đàm phán, và sau cuộc gặp thượng đỉnh vào đầu tháng 11, chính quyền của Tổng thống Donald Trump đã phải chấp nhận một thỏa thuận tạm thời, nhượng bộ về thuế quan để đổi lấy sự ổn định trong nguồn cung đất hiếm. Theo tính toán của Bloomberg Economics, thuế suất bình quân của Mỹ với hàng hóa Trung Quốc giảm chỉ còn 31%, thấp hơn mức 35% với Canada.

Lịch sử cho thấy, việc nắm độc quyền một tài nguyên chiến lược thường tuân theo một chu kỳ 6 giai đoạn: Khám phá, Phát triển, Độc quyền, Phụ thuộc, Tận dụng đòn bẩy, và Sụp đổ.

Chu kỳ 6 giai đoạn này đã lặp lại 4 lần trong lịch sử hiện đại.

Anh và than đá: Thế kỷ 19 là thế kỷ của than đá. Anh, với trữ lượng than khổng lồ, đã châm ngòi cho cuộc Cách mạng Công nghiệp. Anh kiểm soát hơn 50% sản lượng than toàn cầu và sử dụng loại nhiên liệu này để xây dựng một đế chế "mặt trời không bao giờ lặn". Sự sụp đổ của thế độc quyền này bắt đầu khi các quốc gia khác như Đức và Mỹ tự công nghiệp hóa, và quan trọng hơn, khi một nguồn năng lượng mới ưu việt hơn xuất hiện: dầu mỏ.

Mỹ và dầu mỏ: Thế kỷ 20 thuộc về dầu mỏ. Nước Mỹ, với các mỏ dầu trù phú, đã kiểm soát gần 50% sản lượng dầu thế giới sau Thế chiến II. Quyền lực này đã giúp Mỹ định hình lại trật tự thế giới và trở thành siêu cường duy nhất. Sự độc quyền của Mỹ kết thúc vào những năm 1970 khi sản lượng trong nước đạt đỉnh và các quốc gia Trung Đông, thông qua tổ chức OPEC, bắt đầu sử dụng chính nguồn tài nguyên “vàng lỏng” này làm đòn bẩy.

OPEC và dầu mỏ: Tổ chức các nước xuất khẩu dầu mỏ (OPEC) chưa bao giờ độc quyền sản xuất dầu, nhưng lại kiểm soát đủ sản lượng để có thể định giá. Cuộc khủng hoảng dầu mỏ năm 1973 là một màn phô diễn sức mạnh tàn khốc, đẩy các nền kinh tế phương Tây vào suy thoái. Quyền lực của OPEC suy yếu dần khi các nguồn cung ngoài OPEC (như Biển Bắc, Alaska) được phát triển và thế giới tìm cách sử dụng năng lượng hiệu quả hơn.

Trung Quốc và đất hiếm: Trung Quốc đã đi qua 4 giai đoạn của chu kỳ tài nguyên chiến lược. Ngày nay, Trung Quốc đang ở giai đoạn thứ 5: Tận dụng thế độc quyền để thu lượm những lợi ích về kinh tế - chính trị, thể hiện rõ ràng nhất qua những lần mâu thuẫn với Mỹ, Nhật Bản và bất kì quốc gia “không thân thiện” nào. 

Vậy, liệu thế độc quyền của Trung Quốc có sụp đổ? Chắc chắn là có, nhưng không phải trong tương lai gần.

Giai đoạn thứ sáu—Sụp đổ—thường xảy ra khi các quốc gia khác tìm ra nguồn cung thay thế, hoặc khi công nghệ thay đổi khiến tài nguyên đó không còn thiết yếu. Nhận thức được điều này, phương Tây đang chạy đua để thoát khỏi cái bẫy đất hiếm. Mỏ Mountain Pass ở Mỹ đã được tái khởi động, các công ty Australia đang đẩy mạnh khai thác, và các cơ sở tái chế đang được xây dựng. Các nhà sản xuất ô tô như BMW và Renault thậm chí đã phát triển các động cơ điện không cần đến nam châm đất hiếm.

Tuy nhiên, tất cả những nỗ lực này chỉ như muối bỏ bể. Việc xây dựng một cơ sở tinh chế đất hiếm mới mất từ 7 đến 10 năm và hàng tỷ USD. Dù bắt đầu ngay bây giờ, Mỹ vẫn bị tụt hậu ít nhất một thập kỷ, và Mỹ cũng không có đủ trữ lượng đất hiếm để khai thác lâu dài.

Khoảng cách không chỉ nằm ở cơ sở hạ tầng, mà còn ở nguồn nhân lực. Trung Quốc đã đầu tư có hệ thống vào việc đào tạo chuyên gia. Chỉ riêng trường đại học Trung Nam tại tỉnh Hồ Nam đã có 1.000 sinh viên và 500 học viên sau đại học chuyên ngành khoáng sản. Trong khi đó, toàn nước Mỹ chỉ cấp 327 bằng kỹ sư khai khoáng và khoáng sản trong năm 2020.

Thậm chí, Bắc Kinh còn ban hành các quy định cấm công dân Trung Quốc làm việc cho nước ngoài trong lĩnh vực đất hiếm nếu chưa được chính quyền cho phép, đây thực chất là một lệnh hạn chế xuất khẩu "chất xám".

Sự khác biệt cốt lõi nằm ở tầm nhìn. Phương Tây, với tư duy kinh tế ngắn hạn, đã vui vẻ đánh đổi an ninh chiến lược lâu hạn để lấy lợi ích về giá rẻ trước mắt. Mỹ đã tự mình trao cho Trung Quốc thứ vũ khí lợi hại nhất.

Ngược lại, Trung Quốc đã chơi một ván cờ kéo dài 40 năm, chấp nhận hy sinh môi trường, đổ hàng tỷ USD vào một ngành công nghiệp thua lỗ trong nhiều năm, tất cả vì một mục tiêu dài hạn: độc quyền một nguồn tài nguyên mà họ biết rằng cả thế giới sẽ phải cần đến. Lời tiên tri của nhà lãnh đạo Đặng Tiểu Bình đã trở thành hiện thực. Và giờ đây, Bắc Kinh đang bắt đầu thu hoạch những "quả ngọt" từ canh bạc thế kỷ của mình.