Sau khi Mỹ và Trung Quốc đạt thỏa thuận giảm đáng kể thuế quan lên hàng hóa của nhau tại Geneva, căng thẳng giữa hai nước lại sôi sục vì vấn đề chip và đất hiếm. Và Bắc Kinh ngày càng có vẻ chiếm ưu thế.

Vào ngày 30/5, Tổng thống Mỹ Donald Trump cáo buộc Trung Quốc vi phạm thỏa thuận thương mại mà hai nước đạt được tháng trước.

Điều khiến Washington phật ý nhất có lẽ là đất hiếm. Giới chức Mỹ bất bình khi Trung Quốc chưa đẩy nhanh xuất khẩu các loại đất hiếm cần thiết cho các sản phẩm điện tử tiên tiến. Mỹ cũng nói thuế quan giảm hay không phụ thuộc vào việc Trung Quốc dỡ bỏ các biện pháp kiểm soát đất hiếm. 

Cùng lúc Bắc Kinh duy trì biện pháp kiểm soát với những kim loại thiết yếu với an ninh quốc gia Mỹ, Washington cũng gia tăng áp lực lên ngành công nghệ Trung Quốc.

Động thái của Mỹ khiến nền kinh tế lớn thứ hai thế giới giận dữ. Vào ngày 2/6, giới chức Trung Quốc tuyên bố sẽ phản ứng cứng rắn.

Trong suốt nhiều năm qua, Washington được cho là chiếm ưu thế trong cuộc chiến giành thế thống trị ngành công nghệ toàn cầu nhờ khả năng kiểm soát chuỗi cung ứng chất bán dẫn.

Tuy nhiên, Trung Quốc cho thấy họ sẵn sàng phản công, một phần bằng cách thắt chặt kiểm soát đối với các khoáng sản thiết yếu để buộc Mỹ nới lỏng các hạn chế.

Chính quyền ông Trump nhận ra rằng quá trình tìm các nhà cung ứng đất hiếm thay thế Trung Quốc có thể sẽ mất nhiều năm và đả thương các ngành công nghiệp quan trọng.

Trung Quốc sản xuất gần 70% các kim loại thiết yếu để sản xuất máy bay chiến đấu, thanh điều khiển lò phản ứng hạt nhân và các công nghệ quan trọng khác.

Ông Cory Combs, Phó Giám đốc hãng tư vấn Trivium China, chỉ ra rằng Mỹ cần một thập kỷ để tự chủ nguồn cung đất hiếm và chấm dứt sự phụ thuộc vào Bắc Kinh. Trong khi đó, các công ty Trung Quốc đã phát triển được những sảm phẩm thay thế cho hầu hết chip của Mỹ.

Ông nhận xét: “Ở giai đoạn này, đòn bẩy của Trung Quốc bền vững hơn nhiều so với Mỹ. Tôi không chắc cuộc đối đầu sẽ kết thúc tốt đẹp cho Mỹ”.

Xung đột về đất hiếm có thể sẽ đe dọa thỏa thuận thương mại mong manh giữa Washington và Bắc Kinh. Trên lý thuyết, thuế quan của hai nước có thể quay trở lại mức hơn 100% sau khi giai đoạn đình chiến 90 ngày kết thúc.

Cuộc chiến chuỗi cung ứng

Trong thỏa thuận Geneva, Trung Quốc hứa sẽ tạm ngừng hoặc dỡ bỏ các “biện pháp trả đũa phi thuế quan" sau khi ông Trump áp thuế vào tháng 4. Song, chính phủ Trung Quốc không nêu rõ các hành động cụ thể.

Hiện tại, Trung Quốc yêu cầu các nhà xuất khẩu đất hiếm phải nộp đơn xin giấy phép từ Bộ Thương mại. Tuy nhiên, các thủ tục giấy tờ đã gây ra tình trạng chậm trễ và gây ảnh hưởng tiêu cực đến một số doanh nghiệp Mỹ.

Tháng trước, nhà sản xuất xe Ford Motor phải tạm đóng cửa một nhà máy ở Chicago vì thiếu linh kiện đất hiếm, Bloomberg cho biết.

Tại một hội nghị hàng không quốc phòng Mỹ mà ông Combs tham dự gần đây, đất hiếm là chủ đề được bàn tán nhiều nhất.

Ông cho biết những người tham dự đánh giá mối đe dọa này là "rất nghiêm trọng".

Nỗi lo của doanh nghiệp cho thấy tại sao các biện pháp kiểm soát xuất khẩu là trụ cột chính trong cuộc chiến chuỗi cung ứng của Trung Quốc: Chúng có thể làm tổn thương các ngành công nghiệp Mỹ trong khi gây ra rất ít thiệt hại trong nước.

Trong khi đó, thuế quan có thể đả thương cả các nhà sản xuất lẫn người tiêu dùng Trung Quốc.

Một điều đáng chú ý khác là thế thống trị về đất hiếm của Trung Quốc không chỉ ảnh hưởng đến Mỹ mà cả những quốc gia khác - và điều này càng tạo ra lợi thế cho Bắc Kinh.

Các lĩnh vực chiến lược với Mỹ như pin và chất bán dẫn phụ thuộc vào linh kiện từ Nhật Bản và Hàn Quốc. Nếu Bắc Kinh cắt đứt nguồn cung đất hiếm với những nước này, doanh nghiệp Mỹ sẽ càng chịu nhiều tổn thương.

Mặt trận tiếp theo

Trong giai đoạn đỉnh điểm của cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung thứ nhất, Chủ tịch Tập Cận Bình đã đến thăm một trong những công ty sản xuất nam châm vĩnh cửu lớn nhất Trung Quốc. Đông đảo nhà quan sát coi chuyến đi này là lời đe dọa ngầm gửi đến Washington.

Tới tháng 7/2023, Bắc Kinh áp đặt hạn chế xuất khẩu lên gallium và germanium - các khoáng chất được sử dụng để sản xuất chất bán dẫn - sau khi Mỹ tìm cách hạn chế quyền tiếp cận của Trung Quốc đối với chip AI.

Hiểu được mối nguy này, Bộ Quốc phòng Mỹ đã cam kết phát triển chuỗi cung ứng đất hiếm hoàn chỉnh từ mỏ đến nam châm vào năm 2027.

Tuy nhiên, Bộ Quốc phòng Mỹ phải đối mặt với không ít thách thức. Mỹ thiếu trữ lượng đất hiếm tự nhiên có giá trị thương mại, thiếu kỹ sư được đào tạo về quy trình khai thác và có rất ít doanh nghiệp có khả năng cạnh tranh với biên lợi nhuận siêu mỏng của Trung Quốc.

Mỹ có thể bắt kịp Trung Quốc về chuỗi cung ứng đất hiếm hay không phụ thuộc vào mức độ “chịu chi” của Washington. Ông Trump đang tìm cách thu hút vốn ngoại để đạt được mục tiêu này.

Trong chuyến thăm của Tổng thống Mỹ tới Trung Đông tháng trước, MP Materials Corp. - nhà sản xuất đất hiếm duy nhất của Mỹ - đã ký thỏa thuận với công ty khai thác mỏ hàng đầu của Arab Saudi để phát triển chuỗi cung ứng.

Bắc Kinh vẫn chưa tung ra hết quân bài của mình. Cho tới nay, chính phủ Trung Quốc mới chỉ thắt chặt kiểm soát các loại đất hiếm trung bình và nặng được ứng dụng chủ yếu trong lĩnh vực quốc phòng.

Nếu Trung Quốc vũ khí hóa đất hiếm hạng nhẹ - ví dụ như neodymium and praseodymium - nền kinh tế Mỹ có thể sẽ chịu tổn thất nặng nề hơn, bởi chúng được sử dụng rộng rãi để sản xuất hàng hóa tiêu dùng.

Ông Neil Thomas, thành viên của Trung tâm Phân tích Trung Quốc thuộc Viện Chính sách Xã hội châu Á, bình luận: “Bắc Kinh đang sử dụng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm để cảnh báo Washington không leo thang xung đột thương mại.

Nhưng nếu căng thẳng một lần nữa dâng cao, Bắc Kinh có thể sẽ bắt đầu gây ra nỗi đau thực sự cho chuỗi cung ứng quốc phòng của Mỹ”.