Một buổi sáng tháng 11/2022, tại cảng Đình Vũ, Hải Phòng, những chiếc xe điện VinFast đầu tiên lăn bánh lên tàu, chuẩn bị cho hành trình vượt đại dương đến Mỹ - một thị trường khó tính bậc nhất thế giới. Đó là khoảnh khắc lịch sử không chỉ với VinFast mà còn với cả ngành công nghiệp ô tô Việt Nam, đánh dấu bước chân đầu tiên của một thương hiệu Việt trên con đường chinh phục thị trường quốc tế.

Hành trình ấy không phải là câu chuyện cổ tích, mà là kết quả của hàng thập kỷ nỗ lực và khát vọng lớn lao. Vào thập niên 1990, khi những chiếc ô tô đầu tiên của các tập đoàn lớn như Toyota, Ford xuất hiện tại Việt Nam, chúng ta từng hy vọng sẽ có một ngày ngành công nghiệp ô tô nội địa phát triển rực rỡ. 

Nhưng những kỳ vọng ấy nhanh chóng tan biến trong hiện thực khắc nghiệt: các nhà đầu tư nước ngoài mang theo chuỗi cung ứng riêng, còn ngành công nghiệp phụ trợ trong nước vẫn loay hoay trong sự non trẻ. Việt Nam, với giấc mơ công nghiệp hóa, vẫn chỉ dừng lại ở vai trò của một thị trường tiêu thụ.

Nhưng rồi, từ những bước chân đầu tiên của những doanh nghiệp như VinFast, Hyundai Thành Công, hay sự xuất hiện của các liên doanh quốc tế, một trang mới đã mở ra. Không chỉ sản xuất, lắp ráp, ngành công nghiệp ô tô Việt Nam giờ đây đang từng bước xây dựng một hệ sinh thái bền vững, với tỷ lệ nội địa hóa ngày càng cao, xuất khẩu ngày càng mạnh mẽ và sự tham gia sâu rộng vào chuỗi giá trị toàn cầu.

Ngành công nghiệp ô tô Việt Nam hôm nay không còn là câu chuyện của những chiếc xe, mà là biểu tượng của khát vọng vươn lên. Đó là giấc mơ về một Việt Nam không chỉ lắp ráp mà còn sản xuất; không chỉ tiêu thụ mà còn xuất khẩu; không chỉ chạy theo thế giới mà còn đóng vai trò tiên phong. Và giấc mơ ấy, như ánh lửa nhỏ nhưng bền bỉ, đang từng bước lan tỏa, thắp sáng cả một ngành công nghiệp.

Vượt lời nguyền lắp ráp

Một buổi sáng mùa đông cuối tháng 12, trong buổi hội thảo có hơn 1.000 khách mời tham dự là những nhà cung cấp linh kiện và các doanh nghiệp sản xuất Việt Nam, Chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan kể về những lời hứa tỷ lệ nội địa hóa 30% sau 10-15 năm của các “ông lớn” ngành ô tô thế giới khi đầu tư vào Việt Nam từ những năm 90 nay đã không thành hiện thực.

Bà nói: “Ngành công nghiệp phụ trợ Việt Nam tiếp tục ở trong tình trạng chậm lớn với chỉ khoảng 3.400 doanh nghiệp hỗ trợ trên cả nước, trong đó rất ít tham gia vào lĩnh vực ô tô”.

Ngược lại, Thái Lan đã thành công trong việc xây dựng một hệ sinh thái công nghiệp ô tô mạnh mẽ với hơn 500 nhà cung cấp cấp một và 1.687 nhà cung cấp cấp hai, theo GS-TS Lê Anh Tuấn - Chủ tịch Hội đồng trường Đại học Bách khoa Hà Nội.

Tuy nhiên, tỷ lệ doanh nghiệp nội địa thuần của Thái Lan chỉ chiếm 20% tổng giá trị ngành. Đây là bài học quý giá cho Việt Nam: không chỉ phát triển chuỗi cung ứng mà còn phải gia tăng giá trị thực sự từ nội địa hóa.

Chính trong bối cảnh này, VinFast nổi lên như một biểu tượng của sự quyết tâm vượt qua “lời nguyền lắp ráp”. Ngay từ đầu, hãng đã đặt mục tiêu nội địa hóa lên hàng đầu. Theo ông Lê Ngọc Anh, Giám đốc Nhà máy VinFast: “Chúng tôi không chỉ muốn sản xuất xe, mà còn muốn xây dựng một hệ sinh thái công nghiệp hỗ trợ mạnh mẽ, với tỷ lệ nội địa hóa đạt hơn 84% vào năm 2026”.

Hiện tại, các mẫu xe điện của VinFast đã đạt tỷ lệ nội địa hóa hơn 60%, với những linh kiện quan trọng như thân vỏ, động cơ điện, trần xe và giảm xóc được sản xuất ngay tại tổ hợp nhà máy Hải Phòng. VinFast cũng dành hơn 30% diện tích tổ hợp để phát triển khu công nghiệp phụ trợ, tạo điều kiện cho các doanh nghiệp nội địa tham gia vào chuỗi cung ứng.

Những nỗ lực này được nhìn nhận tích cực từ các chuyên gia. GS-TS Lê Anh Tuấn chia sẻ: “Tôi rất ấn tượng với lộ trình nội địa hóa của VinFast. Đây không chỉ là một mục tiêu kinh doanh, mà còn là cách giúp ngành công nghiệp ô tô Việt Nam phát triển bền vững”.

Đón sóng đầu tư mới

Một yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển của ngành công nghiệp ô tô Việt Nam là sự tham gia ngày càng sâu rộng của các doanh nghiệp quốc tế. Các tập đoàn lớn như Geely, Skoda Auto, và GM - SAIC - Wuling không chỉ nhìn thấy tiềm năng tiêu thụ của thị trường Việt Nam mà còn coi đây là một “cứ điểm” để sản xuất và xuất khẩu.

Một trong những dự án đáng chú ý nhất là liên doanh giữa Tasco và Geely Auto Group. Dự án này không chỉ tập trung sản xuất các mẫu xe thuộc thương hiệu Lynk & Co và Geely Auto mà còn dự kiến xuất khẩu sang các thị trường có hiệp định thương mại tự do với Việt Nam. Với công suất thiết kế 75.000 xe/năm và quy mô vốn đầu tư lên tới 168 triệu USD, dự án đặt mục tiêu tạo ra một nền tảng sản xuất ô tô hiện đại tại Thái Bình.

Điểm đáng chú ý ở liên doanh này là sự cân bằng giữa nguồn lực quốc tế và năng lực nội địa. Tasco, một doanh nghiệp Việt Nam, góp vốn chiếm 64% tổng đầu tư, trong khi Geely đảm nhiệm 36% còn lại. Đây là ví dụ cho thấy sự tham gia của doanh nghiệp nội địa không chỉ dừng ở vai trò phân phối mà đã mở rộng sang lĩnh vực sản xuất, điều mà các chuyên gia đánh giá là bước tiến quan trọng trong chiến lược nội địa hóa của Việt Nam.

Ngoài ra, TC Motor, một trong những tập đoàn lớn của Việt Nam, cũng đã ký kết hợp tác chiến lược với Skoda Auto, một thương hiệu ô tô lâu đời đến từ châu Âu. Skoda đã chọn Việt Nam là điểm đến đầu tiên ở Đông Nam Á để đặt nhà máy sản xuất. 

Theo kế hoạch, nhà máy này sẽ được trang bị các dây chuyền sản xuất tiên tiến, với mức độ tự động hóa cao, đáp ứng các tiêu chuẩn khắt khe của châu Âu. Đây không chỉ là cơ hội để Việt Nam học hỏi từ những công nghệ hiện đại nhất mà còn là dấu hiệu cho thấy tiềm năng của Việt Nam trong việc thu hút các nhà đầu tư nước ngoài.

Trong khi đó, liên doanh giữa TMT Motors và GM - SAIC - Wuling cũng đang mở ra những triển vọng lớn. Dự án này tập trung vào việc sản xuất và lắp ráp ô tô điện tại Hưng Yên, với công suất ban đầu là 30.000 xe/năm. Mục tiêu không chỉ là cung cấp xe cho thị trường nội địa mà còn xuất khẩu ra các nước ASEAN - một khu vực có nhu cầu xe điện ngày càng tăng.

Xuất khẩu thương hiệu Việt Nam

Không chỉ dừng lại ở thị trường nội địa, các doanh nghiệp ô tô Việt Nam đang từng bước khẳng định vị thế trên trường quốc tế. VinFast - trong hơn một năm qua, đã lần lượt xuất khẩu những chiếc ô tô Made in Việt Nam, sang các thị trường Mỹ, Canada, Indonesia, Thái Lan, Philippines và UAE.

“Tôi rất mừng khi thấy xe Việt đã có mặt ở Mỹ. Điều này chứng tỏ chất lượng và khát vọng của chúng ta không hề thua kém các nước phát triển”, Chuyên gia Phạm Chi Lan bày tỏ.

Ngoài VinFast, Hyundai Thành Công cũng đạt được những thành tựu đáng kể khi xuất khẩu các mẫu xe như Hyundai Palisade sang Thái Lan. Đây là một dấu mốc quan trọng, bởi Thái Lan vốn là thị trường xuất khẩu xe lớn sang Việt Nam. Việc Việt Nam có thể “xuất ngược” xe sang Thái Lan cho thấy sự thay đổi cán cân trong khu vực Đông Nam Á.

Hay đối với Thaco Auto của tỷ phú Trần Bá Dương đã hợp tác với Autodelta (Philippines) và Volvo Buses từ năm 2017 để phát triển dòng sản phẩm xe buýt phù hợp với nhu cầu thị trường địa phương. 

Từ 2019 - 2023, Thaco đã có hai lô hàng xuất khẩu xe buýt ghế ngồi và buýt giường nằm cao cấp sang Philippines. Tới tháng 6/2024, Thaco tiếp tục xuất khẩu lô hàng xe buýt ghế ngồi cao cấp được sản xuất trên nền tảng khung gầm Volvo với tỷ lệ nội địa hóa hơn 60%. 

Bên cạnh đó, theo các chuyên gia, Việt Nam có thể trở thành trung tâm xuất khẩu xe xanh trong khu vực trong tương lai. Chiến lược phát triển của Bộ Công Thương cho thấy, Việt Nam đặt mục tiêu đến năm 2045, 80%-85% sản lượng ô tô nội địa sẽ là xe xanh. Từ nay đến năm 2030, tốc độ tăng trưởng bình quân của thị trường ô tô sẽ đạt 14%-16%/năm, tạo nền tảng để mở rộng quy mô sản xuất xe điện trong nước. 

VinFast đã nắm bắt cơ hội này. Sau quyết định lịch sử dừng sản xuất xe xăng vào năm 2022, hãng đã tập trung toàn lực vào xe thuần điện và nhanh chóng vượt qua các “ông lớn” như Toyota, Hyundai,… để trở thành hãng xe có thị phần đứng đầu Việt Nam hiện tại.

Các liên doanh quốc tế như Tasco - Geely, Skoda Auto kể trên cũng đang tham gia mạnh mẽ vào thị trường xe xanh tại Việt Nam. Những dự án này không chỉ mang lại công nghệ tiên tiến mà còn mở ra cơ hội để Việt Nam tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng toàn cầu. 

Như đã nói, điển hình là dự án dự án hợp tác giữa Tasco và Geely. Đây là dự án không chỉ nhằm phục vụ thị trường nội địa mà còn hướng tới xuất khẩu sang các nước ASEAN và xa hơn

Những nỗ lực này đã giúp Việt Nam từng bước thoát khỏi hình ảnh của một thị trường tiêu thụ để trở thành một quốc gia xuất khẩu ô tô có tiếng nói trong khu vực và quốc tế.

Cơ hội và thách thức

Không chỉ tạo ra việc làm cho hàng ngàn lao động, các dự án trong ngành công nghiệp ô tô thời gian quan này đóng vai trò quan trọng trong việc chuyển giao công nghệ và cải thiện năng lực sản xuất của các doanh nghiệp nội địa. 

Bộ Công Thương khẳng định rằng, sự hợp tác giữa các doanh nghiệp nội địa và quốc tế sẽ giúp Việt Nam không chỉ dừng ở vai trò lắp ráp mà còn tiến xa hơn trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Ngoài ra, sự hiện diện của các doanh nghiệp quốc tế tại Việt Nam còn mang đến những tác động tích cực trong việc xây dựng chuỗi cung ứng nội địa. 

Với các dự án như Tasco - Geely hay Skoda Auto, các nhà đầu tư nước ngoài không chỉ tập trung vào sản xuất mà còn đặt nền móng để phát triển một hệ sinh thái công nghiệp phụ trợ. Điều này mở ra cơ hội lớn cho các doanh nghiệp Việt Nam tham gia vào chuỗi cung ứng toàn cầu, từ cung cấp linh kiện đến dịch vụ hậu cần.

Tuy nhiên, sự tham gia của các doanh nghiệp quốc tế cũng đặt ra một số thách thức. Đầu tiên là việc đảm bảo các doanh nghiệp nội địa có thể tham gia sâu vào chuỗi cung ứng, tránh tình trạng các doanh nghiệp nước ngoài mang theo chuỗi cung ứng riêng, như đã xảy ra trong giai đoạn trước. 

Thứ hai, sự cạnh tranh trong việc thu hút vốn đầu tư quốc tế giữa Việt Nam và các quốc gia lân cận như Thái Lan, Indonesia cũng đòi hỏi Việt Nam phải tiếp tục cải thiện môi trường kinh doanh, nâng cao chất lượng cơ sở hạ tầng và tạo ra các chính sách ưu đãi hấp dẫn hơn.

Ngoài ra, Việt Nam cần đảm bảo rằng các dự án đầu tư không chỉ mang lại lợi ích kinh tế trong ngắn hạn mà còn phải xây dựng được nền tảng bền vững cho ngành công nghiệp ô tô nội địa, thông qua việc chuyển giao công nghệ và đào tạo nhân lực.

Có thể thấy, ngành công nghiệp ô tô Việt Nam đang ở thời điểm mang tính bước ngoặt, khi những nỗ lực trong nước và cơ hội từ thị trường quốc tế cùng hội tụ. Từ sự dẫn dắt của VinFast, Hyundai Thành Công, đến sự tham gia của các liên doanh quốc tế, ngành ô tô Việt Nam đang từng bước khẳng định vị thế của mình trên bản đồ thế giới.

Đây không chỉ là câu chuyện của những chiếc xe mà còn là câu chuyện của khát vọng, của tinh thần sáng tạo và của sự quyết tâm không ngừng nghỉ. Vận hội mới đã mở ra, và ngành công nghiệp ô tô Việt Nam đang tiến những bước chắc chắn để hiện thực hóa giấc mơ trở thành trung tâm sản xuất và xuất khẩu ô tô của khu vực.