"Bão hòa" nhà máy

Khu công nghiệp mới nằm ở rìa thành phố Đường Sơn - trung tâm sản xuất và luyện thép gần thủ đô Bắc Kinh - đang nuôi tham vọng thu hút các công ty công nghệ tiên tiến nhất Trung Quốc.

Nhưng cho tới nay, khu phức hợp này gần như vẫn trống không với lác đác vài nhà máy sản xuất phụ tùng ô tô, một nhà máy sản xuất vỏ đạn và một công ty thiết bị thu phí điện tử.

Trên thực tế, các khu phức hợp tương tự đang xuất hiện tại hàng trăm thành phố cấp thấp trên khắp Trung Quốc. Trong nỗ lực đáp ứng mục tiêu tăng trưởng GDP, các quan chức địa phương đang thúc đẩy dòng vốn đầu tư vào những ngành công nghiệp được Bắc Kinh ưu ái như xe điện, AI, robot, pin và tấm pin mặt trời.

Tuy nhiên, Trung Quốc đang trở nên bão hòa với các dự án như vậy, đến mức Chủ tịch Tập Cận Bình cũng tỏ ý không hài lòng. Tại Hội nghị Công tác Đô thị Trung ương Trung Quốc, ông Tập phát biểu: “AI, điện toán và phương tiện năng lượng mới. Có phải mọi tỉnh thành trên đất nước đều cần phát triển những ngành này hay không?”

Từ lâu, các chuyên gia đã cảnh báo rằng mô hình đầu tư dựa vào nợ và do chính phủ thúc đẩy có nguy cơ khiến nguồn lực bị phân bổ lãng phí và lấn át tiêu dùng, kìm hãm tiềm năng tăng trưởng kinh tế trong dài hạn.

Nhưng sau khi bong bóng bất động sản đổ vỡ vào năm 2021, các hộ gia đình Trung Quốc đã thắt chặt chi tiêu, bởi phần lớn của cải của họ gắn liền với nhà đất. Điều đó khiến tốc độ tăng trưởng GDP của Trung Quốc trở nên phụ thuộc hơn bao giờ hết vào đầu tư, sản xuất và xuất khẩu.

Sự phụ thuộc đó đang biến thành mối nguy lớn trong bối cảnh công suất dư thừa và nhu cầu nội địa suy yếu đẩy Trung Quốc vào một trong những giai đoạn giảm phát dài nhất kể từ thập niên 1990.

Giá cả giảm sút đang làm tổn thương lợi nhuận doanh nghiệp và danh mục cho vay của các ngân hàng, đồng thời làm giảm động lực của các khoản đầu tư mới.

Bên cạnh đó, các đối tác thương mại của Bắc Kinh lo ngại tình trạng dư thừa công suất khiến hàng hóa Trung Quốc ồ ạt đổ ra thị trường quốc tế, gây ra cú sốc giống như giai đoạn cuối thập niên 1990 và đầu thập niên 2000.

Mỹ, châu Âu, Brazil và Ấn Độ đang khẩn trương xây dựng rào cản thương mại để ngăn các ngành công nghiệp tiên tiến của họ bị nhấn chìm bởi làn sóng hàng hóa giá rẻ từ Trung Quốc.

Hiểu rõ mức độ nghiêm trọng của vấn đề, từ tháng trước, các nhà lãnh đạo Trung Quốc đã tung ra một loạt biện pháp để thúc đẩy giá cả.

Tuy nhiên, đầu tư vào sản xuất vẫn đang tăng trưởng với tốc độ chóng mặt - 9,5% trong năm 2024 và 7,5% trong năm 2025. Những số liệu này cho thấy tình trạng dư thừa công suất sẽ không sớm chấm dứt.

Doanh nghiệp vật lộn để sinh tồn

Đối với các nhà máy Trung Quốc, mỗi ngày là đều một cuộc chiến sinh tồn. Các thách thức họ phải đối mặt bao gồm biên lợi nhuận siêu mỏng, nhu cầu yếu và tình hình bất ổn của thuế quan.

Bà Zhao Fen là chủ 4 nhà máy sản xuất đồ chơi có bản quyền tại Trung Quốc. Trong một thập kỷ qua, bà thấy rằng sự thay đổi lớn nhất tới ngành này là “juan” - tức tình trạng cạnh tranh quá khốc liệt - đến mức bà đã phải giảm một nửa giá bán.

Giới chuyên gia cho biết ngay cả trong những ngành sản xuất truyền thống, cạnh tranh cũng trở nên căng thẳng hơn nhiều. Một phần là do Bắc Kinh đã tung ra các chương trình trợ cấp để doanh nghiệp nâng cấp máy móc, góp phần thúc đẩy sản lượng đúng lúc nhu cầu tiêu dùng suy yếu.

Ngành sản xuất đồ chơi đã trở nên quá đông đúc, doanh nghiệp rất khó tạo ra lợi nhuận. Bà Zhao đôi khi phải chấp nhận những đơn hàng không có lãi để tránh phải cắt giảm lao động. Bà cũng phàn nàn về vấn nạn ăn cắp bản quyền.

Nữ doanh nhân bi quan: “Toàn ngành đã bị bóp nghẹt đến mức không ai kiếm được lợi nhuận… Trừ khi tất cả hợp nhất thành một tập đoàn lớn… Tôi nghĩ Trung Quốc rất khó có thể kiểm soát nạn cạnh tranh giá khốc liệt. Tôi không thấy có cách nào cả”.

Các nhà sản xuất đứng ở vị trí cao hơn trong chuỗi giá trị cũng gặp tình huống tương tự. Ông Li Congjun, Giám đốc kinh doanh của Expo New Materials, cho biết các sản phẩm nhựa truyền thống đang phải đối mặt với áp lực giá “đáng kể".

Rắc rối lâu dài

Dư thừa công suất và cạnh tranh quá gay gắt không phải những hiện tượng mới ở Trung Quốc.

Nền kinh tế thứ hai thế giới từng đối mặt với tình trạng cạnh tranh giá quá khốc liệt trong cuộc khủng hoảng tài chính châu Á 1997 - 1998, khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008 và trong giai đoạn 2012 - 2016. 

Trong lần gần nhất, Trung Quốc đã tiến hành “cải cách phía cung”, tức đóng cửa hoặc sáp nhập các nhà máy thép, xi măng và những lĩnh vực khác. Hiện tại, chính phủ Trung Quốc cũng có động thái can thiệp vào một số ngành công nghiệp.

Tuy nhiên, trong quá khứ, đa số các công ty dư thừa công suất - ví dụ như thép - thuộc sở hữu của nhà nước. Còn những ngành công nghiệp xảy ra tình trạnh cạnh tranh giá cả khốc liệt nhất hiện nay lại do những tay chơi tư nhân thống trị. Do đó, Bắc Kinh sẽ không thể dễ dàng giải quyết vấn đề như trước.

Ông Tang Yao, giáo sư kinh tế ứng dụng tại Trường Quản lý Quang Hoa thuộc Đại học Bắc Kinh, chỉ ra: “Giờ đây, áp lực dư thừa công suất xuất hiện trong những ngành rất tiên tiến, bao gồm xe điện, pin và tấm pin mặt trời. Các công ty đó chủ yếu là doanh nghiệp tư nhân… chúng ta sẽ phải sử dụng các tiếp cận thị trường”.

Ông đề xuất chính phủ “kiểm soát hành vi của các chính quyền địa phương”, bởi nếu các quan chức cắt giảm trợ cấp, những công ty không có sức cạnh tranh có thể sẽ tự nguyện rút khỏi thị trường.

Ông Yan Se, một giáo sư khác thuộc Đại học Bắc Kinh, nhận định rằng để giải quyết gốc rễ vấn đề, chính phủ cần phải tìm ra cách tái cân bằng nền kinh tế theo hướng tăng nhu cầu nội địa.

Để làm vậy, chính phủ cần cung cấp đầy đủ phúc lợi xã hội, trợ cấp thất nghiệp và chương trình đào tạo để giúp người lao động chuyển đổi từ các ngành nghề truyền thống sang các công việc phức tạp hơn.

Nếu không, các chính quyền địa phương sẽ ngần ngại đóng cửa những nhà máy lạc hậu hoặc thua lỗ vì lo sợ tình trạng thất nghiệp hàng loạt sẽ đe dọa ổn định xã hội và tốc độ tăng trưởng GDP.

Ông Yan cảnh báo: “Nếu Trung Quốc không củng cố phúc lợi xã hội thì áp lực giảm phát sẽ nối dài và trở thành vấn đề mang tính cấu trúc. Cuộc đua xuống đáy của các doanh nghiệp sẽ còn kéo dài”.