Bẫy thu nhập trung bình là thuật ngữ để mô tả những nền kinh tế đã đạt ngưỡng thu nhập trung bình nhưng chưa thể chuyển đổi thành thu nhập cao.

Hiện tại, World Bank xác định 108 nền kinh tế trên thế giới đang mắc kẹt trong “bẫy thu nhập trung bình”, bao gồm cả những nước lớn như Trung Quốc và Ấn Độ. Những nền kinh tế trong nhóm này có thu nhập quốc dân bình quân đầu người (GNI per capita) nằm trong khoảng 1.136 - 13.845 USD.

Thoát ra khỏi bẫy thu nhập trung bình không phải việc dễ. Thống kê cho thấy trong số 101 nền kinh tế có thu nhập trung bình trong năm 1960, chỉ 13 đạt được ngưỡng thu nhập cao vào năm 2018.

Sau khi phân tích những trường hợp thành công, World Bank đề xuất các nền kinh tế có thu nhập trung bình ngày nay áp dụng chiến lược 3i: tăng cường đầu tư (investment), tiếp nhận và phổ biến công nghệ nước ngoài vào nền kinh tế nội địa (infusion), và cuối cùng là nỗ lực đổi mới (innovation).

Chỉ một số ít quốc gia châu Á đã thành công trong việc thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình, trong đó nổi bật là Singapore từ thập niên 1980 và Hàn Quốc trong thập niên 1990.

Tuy đều trở thành quốc gia có thu nhập cao dựa trên chiến lược 3i, hai quốc gia này có cách tiếp cận khác nhau: Hàn Quốc dựa vào nội lực với các doanh nghiệp nội địa, trong khi Singapore đặt trọng tâm vào thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI).

Chiến lược của Hàn Quốc

Sau khi Chiến tranh Triều Tiên (1950 - 1953) kết thúc, Hàn Quốc bắt tay vào công cuộc tái thiết nền kinh tế và công nghiệp hóa bằng cách tập trung sản xuất các mặt hàng tiêu dùng thay thế hàng nhập khẩu.

Chính phủ áp dụng biện pháp bảo hộ mạnh mẽ, nâng thuế quan trung bình lên gần 70% vào năm 1959. Tuy nhiên, hướng đi này nhanh chóng bộc lộ hạn chế: nhu cầu nội địa có hạn, còn doanh nghiệp trong nước không đủ sức cạnh tranh quốc tế.

Sang thập niên 1960, Hàn Quốc chuyển trọng tâm sang thúc đẩy xuất khẩu. Chính phủ tập trung xây dựng nền tảng cho phát triển dài hạn thông qua việc phát triển cơ sở hạ tầng.

Hơn 1/3 chi tiêu của chính phủ được dành cho đầu tư và riêng đầu tư công chiếm gần 30% tổng vốn mà nền kinh tế bỏ ra để xây dựng cơ sở hạ tầng, nhà xưởng và các công trình lớn.

Song song, chính phủ triển khai các biện pháp ưu đãi để trợ giúp doanh nghiệp trong những ngành chiến lược, bao gồm thép, máy móc và hóa dầu, ví dụ như miễn giảm thuế và cung cấp khoản vay ưu đãi.

Chính sách tỷ giá cũng được điều chỉnh theo hướng phá giá đồng won để khuyến khích xuất khẩu. Từ năm 1960 đến 1961, tỷ giá giảm từ 50 won đổi 1 USD xuống 130 won và tiếp tục đi xuống trong những năm sau đó.

Trong thập niên 1970 và 1980, Hàn Quốc chuyển sang bước phát triển tiếp theo: vừa duy trì tỷ lệ đầu tư cao, vừa chủ động tiếp nhận và phổ biến công nghệ nước ngoài. Chính phủ khuyến khích doanh nghiệp nhập khẩu công nghệ bằng cách miễn giảm thuế cho các khoản chi trả tiền bản quyền.

Các tập đoàn gia đình Hàn Quốc - hay còn gọi là chaebol - đi đầu trong việc học hỏi công nghệ từ nước ngoài, chủ yếu là Nhật Bản.

Samsung - từ bước khởi đầu là một nhà sản xuất mì - đã chuyển sang chế tạo TV phục vụ thị trường trong nước và khu vực. Để làm vậy, Samsung đã mua quyền sử dụng công nghệ từ các công ty Nhật Bản như Sanyo và NEC.

Dần dần, Hàn Quốc hạ thấp rào cản thuế quan và nới lỏng các hạn chế với nhà đầu tư ngoại, nhằm thu hút vốn đầu tư cho nền kinh tế và tạo động lực để doanh nghiệp nâng cao khả năng cạnh tranh.

Từ thập niên 1990, Hàn Quốc bước vào giai đoạn cuối của chiến lược 3i, tập trung thúc đẩy đổi mới. Khi trình độ sản xuất nâng cao, doanh nghiệp cần lao động có tay nghề. Bộ Giáo dục đáp ứng nhu cầu bằng cách cung cấp chương trình học cần thiết tại đại học công, quản lý đại học tư và giám sát chất lượng đào tạo.

Kỳ thực, Hàn Quốc đã chú ý tới việc phát triển vốn nhân lực từ sớm. Vào năm 1960, Hàn Quốc đã gần như đạt phổ cập giáo dục tiểu học, trong khi tỷ lệ phổ cập giáo dục tiểu học ở các quốc gia có mức thu nhập tương đương chỉ khoảng 60%. Kể từ đó, Hàn Quốc liên tục cải cách để mở rộng giáo dục ở mọi cấp học.

Từ thập niên 1990, không chỉ vốn nhân lực, nhà nước và các doanh nghiệp Hàn Quốc cũng nỗ lực tăng cường đầu tư cho nghiên cứu và phát triển (R&D). Ngày nay, Hàn Quốc là một trong những quốc gia có mức chi tiêu cho R&D cao nhất tính theo tỷ lệ GDP.

Nhờ hướng phát triển đúng đắn, Hàn Quốc đã vươn lên trở thành nền kinh tế thu nhập cao. Nước này thường được xem là một trong những trường hợp điển hình nhất về nỗ lực công nghiệp hóa nhanh chóng và thành công ở Đông Á.

Chiến lược của Singapore

Trong khi Hàn Quốc thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình vào giữa thập niên 1990, Singapore đã đi trước gần một thập kỷ. Ngay từ những năm 1980, đảo quốc này đã vươn lên nhóm có thu nhập cao.

Sau khi giành được quyền tự trị vào năm 1959, Singapore là một quốc gia nghèo, dân số ít học, tỷ lệ thất nghiệp cao dai dẳng. Giống Hàn Quốc, Singapore cũng chọn mô hình sản xuất hàng hoá để thay thế hàng nhập khẩu, dùng các biện pháp bảo hộ như thuế quan để trợ giúp doanh nghiệp trong nước.

Mô hình này đổ vỡ vào giữa thập niên 1960. Thị trường nội địa quá nhỏ, không đủ để các nhà sản xuất Singapore đạt được lợi thế kinh tế nhờ quy mô và không thể giải quyết nổi vấn nạn thất nghiệp.

Chính phủ Singapore quyết chuyển đổi sang thúc đẩy xuất khẩu. Khác với Hàn Quốc chủ yếu dựa vào vốn trong nước, Singapore ưu tiên thu hút vốn FDI, mời gọi doanh nghiệp quốc tế mở cơ sở sản xuất tại nước này.

Nhờ chi phí lao động thấp, vị trí chiến lược và hạ tầng vận tải tốt, đảo quốc này trở thành điểm đến hấp dẫn với các tập đoàn đa quốc gia. Chính phủ còn đưa ra ưu đãi thuế, giúp FDI đổ vào mạnh mẽ. Chỉ riêng giai đoạn 1968 - 1973, vốn cam kết đầu tư vào ngành sản xuất đã vượt 2,3 tỷ đô la Singapore.

Đến đầu thập niên 1970, ngành sản xuất ở Singapore phát triển mạnh đến mức lao động trở nên khan hiếm, chi phí lương tăng lên mức tương đối cao.

Từ đó, Singapore không còn tập trung vào các ngành thâm dụng lao động như dệt may hay sửa chữa tàu biển, mà chuyển sang các ngành đòi hỏi nhiều công nghệ và kỹ năng như máy tính, đồ điện tử và dược phẩm.

Singapore miễn giảm thuế cho doanh nghiệp nước ngoài đầu tư vào các ngành công nghệ cao. Những doanh nghiệp đã hoạt động tại đây cũng được khuyến khích nâng cấp kỹ năng của người lao động, cải thiện trình độ công nghệ của các khoản đầu tư mới và tăng cường tự động hóa.

Nói cách khác, Singapore muốn doanh nghiệp đa quốc gia trực tiếp chuyển công nghệ và hoạt động sản xuất tới nước này. Còn trong giai đoạn phát triển tương tự, Hàn Quốc khuyến khích doanh nghiệp nội địa học hỏi nước ngoài.

Nhờ vậy, ngành sản xuất nhanh chóng tái cơ cấu theo hướng thâm dụng công nghệ, trong khi chất lượng nguồn nhân lực và hạ tầng ngày càng cải thiện. Cùng với sự trỗi dậy của các dịch vụ tài chính và kinh doanh, Singapore đã bước vào nhóm nền kinh tế có thu nhập cao ngay trong thập niên 1980.

Từ đó đến nay, Singapore tiếp tục đa dạng hóa nền kinh tế, đồng thời tiếp tục nỗ lực nâng cấp ngành sản xuất sang các lĩnh vực công nghệ cao như hàng không vũ trụ và công nghệ sinh học.

Tóm lại, Singapore và Hàn Quốc đã sử dụng cách tiếp cận khác nhau để thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình. Hàn Quốc chủ yếu dựa vào các tập đoàn trong nước, trong khi Singapore chủ trương sớm mở cửa và thu hút vốn FDI.

Tuy nhiên, hai nước đã chứng minh rằng thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình đòi hỏi khả năng thích ứng trong bối cảnh mới, chiến lược công nghiệp rõ ràng, đầu tư mạnh vào con người và công nghệ.