Nước Mỹ trong khủng hoảng

Những năm đầu thập niên 1930, nước Mỹ chìm trong cuộc Đại khủng hoảng. Gần một nửa số ngân hàng đã sụp đổ. Tỷ lệ thất nghiệp lên tới 25%. Người dân mất hết tiền tiết kiệm, nhà cửa và niềm tin vào hệ thống.

Trong cơn hoảng loạn, dân Mỹ tìm đến giải pháp duy nhất: vàng. Vào thời điểm đó, nước Mỹ vẫn tuân thủ Chế độ Bản vị Vàng (Gold Standard). Nhưng đây không phải là một bản vị vàng 100%. Theo luật, Cục Dự trữ Liên bang (Fed) chỉ cần nắm giữ một lượng vàng bằng 40% giá trị của số đô la đang lưu hành.

Quy định này chính là chiếc vòng kim cô kìm hãm chính phủ. Fed không thể tự do in tiền để kích thích nền kinh tế, vì cứ 100 USD mới in ra lại đòi hỏi lượng vàng tương đương 40 USD trong kho để bảo chứng.

Khi các ngân hàng sụp đổ, người dân ồ ạt đến đổi tiền giấy lấy vàng vật chất. Làn sóng này đã làm cạn kiệt kho dự trữ vàng của Fed, đẩy hệ thống tài chính đến bờ vực sụp đổ và trói tay chính phủ.

Sắc lệnh 6102: Lựa chọn cực đoan của Roosevelt

Giữa bối cảnh khủng hoảng, Franklin Delano Roosevelt vừa nhậm chức tổng thống vào tháng 3/1933. Ông hiểu rằng, để cứu nền kinh tế, ông cần phải có khả năng in tiền. Và để có thể in tiền, trước hết ông cần phải có vàng. Giải pháp của ông đã đến vào ngày 5/4/1933, khi ông ký Sắc lệnh Hành pháp số 6102.

Nội dung của sắc lệnh này rất khắc nghiệt: Mọi công dân Mỹ bị cấm tích trữ vàng trị giá quá 100 USD. Tất cả được yêu cầu phải giao nộp toàn bộ số vàng có giá trị vượt quá 100 USD cho Fed trước ngày 1/5/1933, đổi lại tiền giấy với mức giá cố định 20,67 USD/ounce.

Không thương lượng. Không đàm phán. Hoặc là bán vàng với giá ấn định sẵn, hoặc là đối diện với sự trừng phạt hà khắc. Tiền phạt lên tới 10.000 USD (tương đương hơn 6 năm lương trung bình thời đó) và/hoặc 10 năm tù giam.

Mức giá thu mua 20,67 USD/ounce mà chính phủ Mỹ đưa ra vào năm 1933 là mức giá đã được giữ nguyên kể từ Đạo luật Bản vị Vàng năm 1900, tức là thấp hơn rất nhiều so với giá thị trường. Nếu mức giá này cao và thực sự hấp dẫn, thì tự khắc người dân sẽ mang vàng đến bán cho chính phủ, không cần tới sự đe dọa như tiền phạt và án tù.

Nhưng Tổng thống Roosevelt hiểu rằng chỉ đe dọa là không đủ. Một chiến dịch tuyên truyền rầm rộ đã được phát động. Báo chí và đài phát thanh ra rả kêu gọi người dân thực hiện "nghĩa vụ yêu nước", mô tả việc tích trữ vàng là một hành vi ích kỷ.

Dưới áp lực của luật pháp và dư luận, người dân Mỹ đã xếp hàng dài trước các ngân hàng để giao nộp tài sản quý giá nhất của mình và đổi lấy những tờ đô la giấy mà họ không còn tin tưởng.

Công ty kinh doanh vàng SD Bullion ước tính người dân Mỹ đã bán gần 2.700 tấn vàng với giá rẻ cho chính phủ. Các cơ quan công quyền như Fed hay Bộ Tài chính Mỹ chưa bao giờ thông báo chính thức số vàng thu được từ Sắc lệnh 6102.

Mua xong thổi giá

Việc chính phủ Mỹ ép buộc người dân bán vàng với giá rẻ mạt 20,67 USD/ounce giữa năm 1933 chưa phải là phần trớ trêu nhất của câu chuyện. Vào tháng 1/1934, Quốc hội Mỹ thông qua Đạo luật Dự trữ Vàng. Và ngay sau đó, Tổng thống Roosevelt đã ấn định giá lại vàng ở một mức mới: 35 USD/ounce.

Những người dân vừa bị buộc phải bán vàng với giá 20,67 USD giờ đây lặng nhìn chính tài sản đó được nhà nước định giá cao hơn gần 70%. Chính phủ đã mua rẻ tài sản của dân, rồi ngay lập tức tự mình nâng giá tài sản đó lên, bỏ túi khoản lợi nhuận khổng lồ để tài trợ cho các chương trình kinh tế mới (New Deal).

Tất nhiên, không phải ai cũng ngoan ngoãn chấp nhận sự bất công này. Vụ việc nổi tiếng nhất là của Frederick Barber Campbell, một doanh nhân đã từ chối giao nộp số vàng trị giá hơn 200.000 USD của mình.

Ông kiện chính phủ, lập luận rằng Sắc lệnh 6102 vi phạm Tu chính án thứ 5, vốn bảo vệ công dân khỏi việc bị tịch thu tài sản tư nhân. Nhưng Campbell đã thua kiện. Cú sốc tâm lý lớn khiến cho ông Campbell lên cơn đau tim và gục ngã trong một phiên điều trần.

Nhiều vụ kiện khác, được gọi chung là các "Vụ kiện Điều khoản Vàng", cũng đã được đưa lên Tòa án Tối cao. Nhưng trong một phán quyết gây tranh cãi với tỷ lệ sít sao 5-4, Tòa án Tối cao đã đứng về phía chính phủ, hợp pháp hóa hành vi bị nhiều người coi là một vụ cướp vàng trắng trợn.

Việc người dân tích trữ vàng bị cấm tại Mỹ trong suốt 41 năm sau đó, cho đến khi Tổng thống Gerald Ford ký Sắc lệnh Hành pháp số 11825 vào năm 1974, bãi bỏ lệnh cấm do Roosevelt ban hành năm 1933.

Bài học lặp lại: Di sản của năm 1933

Vụ tịch thu vàng năm 1933 không chỉ là một câu chuyện lịch sử mà đã tạo ra một tiền lệ nguy hiểm, một di sản đã lặp lại nhiều lần trong các cuộc khủng hoảng sau này. Khi hệ thống bị đe dọa, các quy tắc sẽ bị viết lại để bảo vệ hệ thống, thường là bằng chi phí của người dân.

Kịch bản tái diễn lần thứ nhất vào năm 1971. Sau Thế chiến II, hệ thống Bretton Woods neo giá trị đồng USD vào vàng theo tỷ lệ 35 USD/ounce. Các quốc gia tin rằng họ có thể đổi USD lấy vàng từ Mỹ. Nhưng khi Mỹ in quá nhiều tiền, vượt xa lượng vàng có trong kho, các quốc gia mất niềm tin và đòi đổi tiền giấy lấy vàng thật.

Đối mặt với nguy cơ cạn kiệt dự trữ, năm 1971, Tổng thống Richard Nixon đã đơn phương phá vỡ thỏa thuận Bretton Woods. Tiền lệ năm 1933 về việc chính phủ có thể đơn phương thay đổi các quy tắc tiền tệ lần này đã được áp dụng trên quy mô toàn cầu.

Kịch bản tái diễn lần thứ hai vào năm 2008 khi cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu bùng nổ. Các ngân hàng "quá lớn để sụp đổ" được chính phủ cứu bằng hàng nghìn tỷ USD tiền thuế của người dân. Nguyên tắc "lãi tư nhân hưởng, lỗ nhà nước gánh" lại được áp dụng. Một lần nữa, hệ thống được cứu, và người dân phải trả giá bằng tiền thuế.

Kịch bản tái diễn lần thứ ba vào năm 2013 trong cuộc khủng hoảng nợ ở Đảo Síp (Cyprus). Để cứu các ngân hàng, chính phủ đã trực tiếp tịch thu một phần tiền gửi của người dân (bail-in). Khoảng 48% số tiền gửi trên 100.000 euro của người dân đã bị mất.

Tuy nhiên, không phải lúc nào sự chuyển giao tài sản cưỡng ép cũng diễn ra dưới hình thức một sự kiện chấn động hay được đánh dấu bằng một sắc lệnh chính thức. Đôi khi, tài sản dịch chuyển một cách chậm rãi thông qua sự bào mòn thầm lặng nhưng không kém phần đau đớn của lạm phát.

Khi một chính phủ đối mặt với một núi nợ không thể trả hết — như món nợ công hơn 38 nghìn tỷ USD của Mỹ hiện nay – giải pháp dễ dàng nhất luôn là in thêm tiền.

Mỗi đồng USD mới được tạo ra không làm tăng thêm của cải cho xã hội, mà chỉ đơn giản là làm loãng giá trị của những đồng USD đang có trong túi của người dân. Lạm phát, về bản chất, là một hình thức tịch thu tài sản gián tiếp và từ từ.

Câu chuyện năm 1933 là một lời nhắc nhở rằng trong thế giới tài chính, các quy tắc không phải là luật tự nhiên bất biến, mà là những quyết định của quyền lực. Và khi đối mặt với sự sụp đổ, quyền lực sẽ luôn tìm cách bảo vệ chính nó, dù là bằng một cú sốc đột ngột hay bằng sự bào mòn âm thầm qua nhiều năm tháng.